Στις 17 Ιουλίου 1915, ο Λέον Τρότσκι, με αφορμή του κλεισίματος ενός χρόνου από την δολοφονία του σοσιαλιστή διεθνιστή ηγέτη Ζαν Ζωρες, , δημοσιεύει αυτό το κείμενο στην εφημερίδα "Kievskaya Mysl". Πρόκειται για μια εφημερίδα στην οποία αρθρογραφούσε ο Τρότσκι εκείνη την εποχή. Το κείμενο πρώτη φορά κυκλοφόρησε στα ελληνικά στο βιβλίο που είχαν κυκλοφορήσει οι εκδόσεις Αναγνωστίδη, όπου περιείχε μια αντιπαράθεση ανάμεσα στον Π, Λαφαργκ και τον Ζαν Ζωρες στο θέμα της φιλοσοφίας και μετά από αυτά τα 2 αντιπαραθετικά κείμενα ακολοθούσε αυτό το κείμενο του Τρότσκι. Σήμερα το δημοσιεύουμε γιατί θεωρούμε ότι πρόκειται για 2 σπουδαίες μορφές του σοσιαλιστικού κινήματος, οι οποίες παρά τις μεταξύ τους ιδεολογικές διαφορές δεν δίστασαν κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου να έρθουν σε ρήξη με την αστική τάξη της χώρας τους, και να αγωνιστούν για τον τερματισμό του πολέμου.(Σημαία του Σοσιαλισμού)
του Λέων Τρότσκι
Ο Ζωρές γεννήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου του 1859, στο Κάστρο της Λαγκεντόκ που έδωσε στη Γαλλία επιφανείς ανθρώπους σαν τον Γκιζώ, τον Αύγουστο Κόντ, τον Λαφαγιέτ, τον Λαπερούζ, τον Ριβαρόλ και τόσους άλλους. Ενα ανακάτεμα φυλών – λέει ένας βιογράφος του Ζωρές, ο Ραπποπόρ – είχε μιαν υπέροχη επίδραση πάνω στην πνευματική ζωή της επαρχίας αυτής, που από τον Μεσαίωνα ακόμη, ήταν η κοιτίδα των αιρέσεων και της ελεύθερης σκέψης.
H oικογένεια του Ζωρές ανήκε στην μέση αστική τάξη κι έπρεπε να αγωνίζεται διαρκώς για την εξασφάλιση της ζωής. Ο ίδιος ο Ζωρές χρειάστηκε την βοήθεια ενός προστάτη για να τελειώσει τις πανεπιστημιακές του σπουδές. Στα 1881, τελειώνοντας την Ecole Normale Superieure, διορίστηκε καθηγητής στο γυμνάσιο θηλέων του Αλμπί και στα 1883 τοποθετήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Τουλούζ, όπου δίδαξε μέχρι το 1885 που εκλέχτηκε βουλευτής. Ηταν μόλις 26 χρονών.
Από τότε αφιερώνεται ολοκληρωτικά στον πολιτικό αγώνα και η ζωή του συνυφαίνεται με τη ζωή της Τρίτης Δημοκρατίας. Ο Ζωρές παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Βουλή με τα ζητήματα της δημόσιας εκπαίδευσης. Η Justice, όργανο τότε του ριζοσπάστη Κλεμανσώ, χαρακτήρισε “υπέροχο” τον πρώτο λόγο του Ζωρές κι ευχήθηκε να ακούει συχνά “τόσο εύγλωττους και πλούσιους σε ιδέες λόγους”.
Αργότερα, ο Ζωρές χρησιμοποίησε πολλές φορές την ευγλωτία του αυτή ενάντια στον ίδιο τον Κλεμανσώ. Σ΄ αυτήν την πρώτη περίοδο της ζωής του, ο Ζωρές δεν γνώριζε ακόμη τον σοσιαλισμό παρά μόνο θεωρητικά και όχι τέλεια. Η δραστηριότητά του όμως τον έφερνε όλο και πιο κοντά στο εργατικό κίνημα. Η κούφια ιδεολογία και η εξαχρείωση των αστικών κομμάτων τον απωθούσαν ακατανίκητα. Στα 1893 ο Ζωρές προσχωρεί οριστικά στο σοσιαλιστικό κίνημα και καταλαμβάνει σχεδόν αμέσως μια από τις πρώτες θέσεις στον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό.Σύγκαιρα γίνεται η πιο επιφανής φυσιογνωμία στην πολιτική ζωή της Γαλλίας.
Στην υπόθεση Ντρέϋφους ο Ζωρές αναδείχθηκε σ΄ όλη του τη δύναμη. Στην αρχή, όπως σε όλες τις κρίσιμες κοινωνικές περιστάσεις, δίστασε. Αλλωστε βρισκόταν κάτω απο την επίδραση της δεξιάς όσο και της αριστεράς.Με την επίδραση του Γκεντ και του Βαγιάν – που θεωρούσαν την υπόθεση σαν πάλη των καπιταλιστικών κλικών, στην οποία το προλεταριάτο έπρεπε να μείνει αδιάφορο – ο Ζωρές δίστασε να ασχοληθεί με αυτήν την υπόθεση. Όμως, το θαρραλέο παράδειγμα του Ζολά τον απόσπασε από τον δισταγμό, τον ενθουσίασε και τον παρέσυρε. Μια και αναλάμβανε έναν αγώνα, ο Ζωρές τραβούσε μέχρι το τέλος. Του άρεσε να λέει για τον εαυτό του: Ago quod ago. (Ό,τι κάνω, το κάνω).
Για τον Ζωρές, η υπόθεση Ντρέϋφους συγκέντρωσε και έπλεκε τον αγώνα ενάντια στην παπαδοκρατία, στην αντίδραση, στην κοινοβουλευτική ρουσφετολογία, στο φυλετικό μίσος, στην στρατοκρατική αποτύφλωση, στις σκοτεινές ραδιουργίες του επιτελείου, στην δουλοπρέπεια των δικαστών, σ΄ όλες τις κακοήθειες που μπορεί να βάλει σε ενέργεια το δυνατό κόμμα της αντίδρασης για να φτάσει στους σκοπούς του. Μ΄ όλη την ένταση της οργής του ο Ζωρές επιτέθηκε ενάντια στον αντιντρεϋφουσικό Μελίν, που είχε ξανάρθει πάλι στην επιφάνεια σαν υπουργός στην “μεγάλη” κυβέρνηση Μπριάν. “Ξέρετε”, έλεγε, “από τι υποφέρουμε, από τι πεθαίνουν όλοι; Πεθαίνουμε από τότε που παρουσιάστηκε αυτή η υπόθεση από ημίμετρα, δισταγμούς, συμβιβασμούς, ψέμματα, αισχρότητες”.
“Δεν μιλούσε πια“, έλεγε ο Ρενάκ, “βροντούσε με το πρόσωπο κατακόκκινο, τα χέρια απλωμένα προς τους υπουργούς, που διαμαρτύρονταν, τη δεξιά που ούρλιαζε“. Αυτός ήταν ο αληθινός Ζωρές. Στα 1899 ο Ζωρές κατόρθωσε να κηρύξει την ένωση του σοσιαλιστικού κόμματος. H ένωση αυτή όμως ήταν εφήμερη. Η συμμετοχή του Μιλλεράν στην κυβέρνηση, λογική συνέπεια του Συνασπισμού της αριστεράς, κατέστρεψε την ενότητα και στα 1900 – 1901 ο γαλλικός σοσιαλισμός διασπάστηκε πάλι σε δύο μέρη. Ο Ζωρές ανέλαβε την αρχηγία εκείνου από το οποίο έφυγε ο Μιλλεράν.
Κατά βάθος, στις αντιλήψεις του, ο Ζωρές ήταν και έμεινε ρεφορμιστής. Είχε όμως μια καταπληκτική ικανότητα προσαρμογής και, ειδικά, προσαρμογής στις επαναστατικές τάσεις της στιγμής. Κι αυτό το έδειξε πολλές φορές μετά. Ο Ζωρές μπήκε στο κόμμα ώριμος άντρας, με μια τελείως σχηματισμένη ιδεαλιστική φιλοσοφία. Αυτό δεν τον εμπόδισε να βάλει τον δυνατό του αυχένα (ο Ζωρές είχε αθλητικό παράστημα) κάτω από τον ζυγό της οργανωτικής πειθαρχίας και πολλές φορές αισθάνθηκε την υποχρέωση και την ευκαιρία να δείξει ότι ήξερε όχι μόνο να διευθύνει αλλά και να υποτάσσεται.
Επιστρέφοντας από το Διεθνές Συνέδριο του Αμστρενταμ, που καταδίκασε την πολιτική της συγχώνευσης του εργατικού κόμματος (Γκέντ) στο Συνασπισμό της αριστεράς και τη συμμετοχή των σοσιαλιστών στην κυβέρνηση, ο Ζωρές αποσπάστηκε φανερά από την πολιτική του Συνασπισμού. Ο πρόεδρος της κυβέρνησης, ο αντικληρικός Κόμπ, ειδοποίησε τον Ζωρές ότι η διάσπαση της συνεργασίας θα τον αναγκάσει να αποχωρήσει. Αυτό δεν σταμάτησε τον Ζωρές. Ο Κόμπ παραιτήθηκε.Η ενότητα του κόμματος, όπου συγχωνεύτηκαν γκεντιστές και ζωρεσιστές, ήταν εξασφαλισμένη. Από τότε η ζωή του Ζωρές ταυτίζεται με την ζωή του Ενωμένου Κόμματος, του οποίου ανέλαβε την αρχηγία.
Η δολοφονία του Ζωρές δεν ήταν τυχαίο γεγονός. Ηταν ο τελευταίος κρίκος μιας σκοτεινής εκστρατείας μίσους, ψεύδους και συκοφαντιών που εκτόξευαν εναντίον του οι εχθροί όλων των αποχρώσεων: “Θα ήταν δυνατόν να συμπληρωθεί βιβλιοθήκη ολόκληρη από τις επιθέσεις και τις συκοφαντίες που απευθύνονταν ενάντια στον Ζωρές“. Ο “Χρόνος” δημοσίευε κάθε μέρα ένα και συχνά δύο άρθρα ενάντια στον ηγέτη. Ηταν όμως υποχρεωμένοι να περιορίζουν τις επιθέσεις τους ενάντια στις ιδέες του και στις μεθόδους της δράσης του: σαν πρόσωπο ήταν σχεδόν άτρωτος και πολύ περισσότερο στην Γαλλία όπου οι προσωπικοί υπαινιγμοί είναι ένα από τα δυνατότερα όπλα του πολιτικού αγώνα. Παρόλ΄ αυτά μίλησαν με μασημένα λόγια για την δύναμη διαφθοράς του γερμανικού χρυσού. Ο Ζωρές πέθανε φτωχός.
Στις 2 Αυγούστου 1914 ο “Χρόνος” αναγκάστηκε να αναγνωρίσει την “εξαιρετική τιμιότητα” του θαμμένου εχθρού του. Επισκέφτηκα το καλοκαίρι του 1915 το περίφημο από τότε καφενείο “Κρουασάν”, που βρίσκεται δύο βήματα μακριά από την “Ουμανιτέ”. Είναι ένα κλασσικό παριζιάνικο καφενείο: πάτωμα βρώμικο με πλανιαρίδια, μουσαμαδένιους καναπέδες, χαλασμένα καθίσματα, μαρμάρινα τραπέζια, ταβάνι χαμηλό. Με μια λέξη ότι συναντά κανείς μόνο στο Παρίσι. Μου έδειξαν ένα μικρό καναπέ πλάϊ στο παράθυρο: εκεί σκοτώθηκε με μια πιστολιά το πιο μεγαλοφυές παιδί της σύγχρονης Γαλλίας. Οικογένεια αστική, πανεπιστήμιο, γάμος αστικός, κόρη που η μητέρα της την πηγαίνει να κοινωνήσει, σύνταξη εφημερίδας, αρχηγία κοινοβουλευτικού κόμματος. Μέσα σε αυτό το εξωτερικό πλαίσιο, που δεν έχει τίποτα το ηρωϊκό, ξετυλίχτηκε μια ζωή εξαιρετικής έντασης, σπάνιας ορμής.
Πολλές φορές ονόμασαν τον Ζωρές δικτάτορα του γαλλικού σοσιαλισμού, επίσης συχνά, η δεξιά τον ονόμασε δικτάτορα της Δημοκρατίας. Αναμφισβήτητο είναι ότι ο Ζωρές έπαιξε στο γαλλικό σοσιαλισμό ρόλο ασύγκριτο. Αλλά στη “δικτατορία” του δεν υπήρχε τίποτα το τυραννικό. Κυριαρχούσε χωρίς προσπάθεια. Ανθρωπος μεγάλης διορατικότητας, πνεύμα δυνατό, διάνοια μεγαλοφυής, εργάτης ακούραστος, ρήτορας με εξαιρετική φωνή, ο Ζωρές, με την δύναμη των πραγμάτων, είχε την πρώτη θέση. Με τόσο μεγάλη απόσταση από τους αντιπάλους του, έτσι που να μην αισθάνεται την ανάγκη να στεργιώσει τη θέση του με τις ραδιουργίες και τις μηχανορραφίες στις οποίες ο Πιερ Ρενωντέλ – ο σημερινός “αρχηγός” του σοσιαλπατριωτισμού – ήταν από τότε αριστοτέχνης.
Ο Ζωρές, διάνοια πλατιά, είχε μια φυσική αποστροφή για κάθε σεχταρισμό. Υστερα από μερικούς δισταγμούς ανακάλυπτε το σημείο που του φαινόταν κατάλληλο στην ορισμένη στιγμή. Ανάμεσα σ΄ αυτήν την πρακτική αφετηρία και τις ιδεαλιστικές του πεποιθήσεις τοποθετούσε, χωρίς πίεση πάνω στον εαυτό του, τις απόψεις που πλάταιναν ή στένευαν την προσωπική του άποψη. Συμφιλιώνοντας τις αντιμαχόμενες αποχρώσεις συγχώνευε τα αντιφατικά επιχειρήματα σε μια ενότητα που ασφαλώς δεν ήταν άμεμπτη. Γι΄ αυτό επιβαλλόταν, όχι μόνο στις λαϊκές και κοινοβουλευτικές συνελεύσεις – όπου η εξαιρετική ορμητικότητά του συνέπαιρνε το ακροατήριο – αλλά ακόμη και στα συνέδρια του κόμματος – όπου έλυνε τις αντιθέσεις τάσεων με αποφάσεις σκοτεινές και συνθήματα ευλύγιστα. Στο βάθος ήταν ένας εκλεκτικός, μεγαλοφυής όμως εκλεκτικός.
“Το καθήκον μας είναι σαφές: να διαδίδουμε πάντα την ιδέα και να οργανώνουμε τις δραστηριότητες, να ελπίζουμε πάντα, να αγωνιζόμαστε πάντα μέχρι την οριστική νίκη της διεθνούς σοσιαλιστικής δημοκρατίας, της μητέρας της ειρήνης και της δικαιοσύνης“. Ολος ο Ζωρές περιλαμβάνεται στη φράση αυτή. Η δημιουργική του ενεργητικότητα στρέφεται σ΄ όλες τις κατευθύνσεις: τονώνει και οργανώνει τις ενεργητικότητες, τις στρέφει στον αγώνα.Οπως λέει καλά ο Ραπποπόρ, στον Ζωρές διακρινόταν η μεγαλοψυχία και η καλωσύνη. Σύγκαιρα όμως κατείχε στον ανώτερο βαθμό το ταλέντο του συγκεντρωμένου μίσους, όχι του μίσους που τυφλώνει, σκοτίζει τον νου και οδηγεί σε πολιτικές παρεκτροπές, αλλά του μίσους που αγγίζει τη θέληση και της μεταδίδει τους πιο σωστούς χαρακτηρισμούς, τα πιο σωστά επίθετα που βρίσκουν αμέσως τον σκοπό. Θα έπρεπε να ξαναδιαβάσει κανείς όλους τους λόγους και τα άρθρα του ενάντια στους σκοτεινούς ήρωες της υπόθεσης Ντρέϋφους.
Να τι έλεγε για έναν από αυτούς, τον λιγότερο αξιοκατάκριτο: “Αφού δοκίμασε ο κ. Μπρουνετιέρ στην ιστορία της λογοτεχνίας ανόητους συστηματικούς συνδυασμούς με ανακρίβεια και αστάθεια, έτρεξε τελικά κάτω από τους βαριούς θόλους της εκκλησίας και προσπαθεί να σώσει το είδος αυτό της προσωπικής του χρεωκοπίας, κηρύχνοντας την γενική χρεωκοπία της επιστήμης και της ελευθερίας. Αφού μάταια προσπάθησε να βγάλει από το μυαλό του κάτι που να μοιάζει με σκέψη, εξυμνεί με υπέροχη δουλοπρέπεια την εξουσία. Εχοντας χάσει κάθε πίστη στις νέες γενιές, που καταχράστηκε για μια στιγμή την ευκολία τους να γενικεύουν, θέλει να θανατώσει την ελεύθερη σκέψη που του ξεφεύγει“. Αλίμονο σε εκείνον που θα έπεφτε πάνω του αυτό το βαρύ χέρι!
Στα 1885, όταν μπήκε στη Βουλή, ο Ζωρές κάθησε στα καθίσματα της μετριοπαθούς αριστεράς. Ομως το πέρασμά του στον σοσιαλισμό δεν ήταν απότομο, ούτε πήδημα. Η αρχική του “μετριοπάθεια” προερχόταν από μεγάλες ιδιότητες κοινωνικού ανθρωπισμού, που αργότερα εξελίχθηκε φυσικά σε σοσιαλισμό. Από την άλλη μεριά ο σοσιαλισμός του δεν έπαιρνε ποτέ καθαρό και δηλωμένο ταξικό χαρακτήρα και ποτέ δεν αποσπάστηκε από ανθρωπιστικές αρχές και αντιλήψεις του φυσικού δικαίου, που ήταν τόσο βαθιά ριζωμένες στη γαλλική πολιτική σκέψη την εποχή της μεγάλης Επανάστασης.
Ο Ζωρές στα 1889 ρώτησε τους βουλευτές: “Μήπως εξαντλήθηκε το πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης; Μήπως δεν μπορείτε να βρείτε στην Γαλλική Επανάσταση το μέσο να αντικρύσετε όλα τα ζητήματα που ορθώνονται; Ολα τα ζητήματα που παρουσιάζονται; Μήπως η Επανάσταση δεν διατήρησε μιαν αθάνατη αρετή που μπορεί να αντικρύσει όλες τις πολυποίκιλες δυσκολίες ανάμεσα στις οποίες βαδίζουμε;“. Ο ιδεαλισμός του δημοκράτη, το βλέπουμε καθαρά, δεν επηρρεάστηκε ακόμη καθόλου από την υλιστική κριτική.Αργότερα ο Ζωρές αφομοίωσε αρκετό μέρος του Μαρξισμού. Αλλά το δημοκρατικό βάθος της σκέψης του διατηρήθηκε μέχρι το τέλος. Ο Ζωρές μπήκε στον πολιτικό στίβο στην πιό σκοτεινή περίοδο της Τρίτης Δημοκρατίας, που είχε μόλις δεκαπέντε χρόνων ζωή και που – στερημένη από στέρεες παραδόσεις – είχε ενάντιά της παντοδύναμους εχθρούς.
Η θεμελιακή ιδέα του Ζωρές, αυτή που ενέπνεε όλη του τη δράση ήταν να αγωνιστεί για την Δημοκρατία, για τη διατήρησή της, για τον “εξαγνισμό” της. Ζητούσε για τη Δημοκρατία μια πλατύτερη κοινωνική βάση, ήθελε να οδηγήσει τη Δημοκρατία στο λαό για να τον οργανώσει με αυτήν και να κάνει τελικά το δημοκρατικό Κράτος όργανο της σοσιαλιστικής οικονομίας.
Ο σοσιαλισμός ήταν για τον δημοκράτη Ζωρές το μόνο ασφαλές μέσο για να στερεωθεί η Δημοκρατία και το μόνο δυνατό μέσο να τελειοποιηθεί. Δεν αντιλαμβανόταν την αντίθεση ανάμεσα στην αστική πολιτική και τον σοσιαλισμό, αντίθεση που καθρεφτίζει την ιστορική σύγκρουση ανάμεσα στο προλεταριάτο και την δημοκρατική αστική τάξη. Στην ακούραστη τάση του προς την ιδεαλιστική σύνθεση ο Ζωρές ήταν, στην πρώτη του περίοδο, ένας δημοκράτης έτοιμος να δεχτεί το σοσιαλισμό. Στην τελευταία του περίοδο, ένας σοσιαλιστής που ανελάμβανε όλη την ευθύνη της Δημοκρατίας. Το ότι ο Ζωρές έδωσε στην εφημερίδα που ίδρυσε το όνομα Ουμανιτέ (Ανθρωπότητα) δεν είναι καθόλου τυχαίο.
Ο σοσιαλισμός δεν ήταν γι αυτόν η θεωρητική έκφραση της ταξικής πάλης του προλεταριάτου. Αντίθετα, το προλεταριάτο στα χέρια του έμενε σαν μια ιστορική δύναμη για την εξυπηρέτηση του δικαίου, της ελευθερίας και της ανθρωπότητας. Πάνω από το προλεταριάτο, φύλαγε μια μεγάλη θέση στην ιδέα της “ανθρωπότητας” καθ΄ εαυτήν, ιδέα που στους συνηθισμένους Γάλλους φωνακλάδες δεν είναι παρά μια κούφια λέξη. Αλλά σ΄ αυτήν εκείνος έναν ειλικρινή και θερμό ιδεαλισμό. Στην πολιτική ο Ζωρές συνδύαζε μιαν εξαιρετική ικανότητα ιδεαλιστικής αφαίρεσης με μια δυνατή αντίληψη της πραγματικότητας. Αυτό φαίνεται σ΄ όλη του τη δράση. Η υλική ιδέα της δικαιοσύνης και του καλού συμβαδίζει σ΄ αυτόν με μιαν εμπειρική εκτίμηση και των δευτερότερων ακόμη πραγματικοτήτων.
Ο Ζωρές, παρά την ηθική αισιοδοξία του, αντιλαμβανόταν τέλεια τις περιστάσεις και τους ανθρώπους και ήξερε να μεταχειρίζεται πολύ καλά τόσο τις πρώτες όσο και τους δεύτερους. Ηταν εξαιρετικά απλοϊκός. Τον έλεγαν συχνά χοντροχωριάτη. Αλλά με μόνο το γεγονός της διορατικότητάς του η απλοϊκότητά του εξυπηρετούσε την ιδέα. Ο Ζωρές ήταν ένας ιδεολόγος, ένας απόστολος της ιδέας όπως την καθορίζει ο Αλφρέ Φουγιέ όταν μιλάει για “δυναμικές ιδέες” της ιστορίας.
Ο Ναπολέων σιχαινόταν τους ιδεολόγους (η λέξη είναι δική του). Παρολ΄ αυτά κι εκείνος ήταν ο ιδεολόγος του καινούριου μιλιταρισμού. Ο ίδιος δεν περιορίζεται να προσαρμόζεται στην πραγματικότητα, βγάζει την “ιδέα” και την τραβάει μέχρι τις ακρότερες συνέπειές της. Στις ευνοϊκές περιόδους αυτό του δίνει επιτυχίες που δεν θα μπορούσε ποτέ να κατορθώσει ο κοινός πρακτικός. Αυτό όμως του προετοιμάζει το ίδιο ιλιγγιώδεις πτώσεις, όταν οι αντικειμενικοί όροι στρέφονται ενάντιά του. Ο θεωρητικός πελαγώνει στην θεωρία της οποίας σκοτώνει το πνεύμα. Ο καιροσκόπος πρακτικός μεταχειρίζεται τις καθορισμένες μεθόδους του πολιτικού επαγγέλματος. Αλλά αν συμβεί μια ανέλπιδη ανατροπή, βρίσκεται σε μια κατάσταση που του είναι ανώφελος κάθε ελιγμός. Ο ιδεολόγος με μεγάλη διορατικότητα είναι ανίσχυρος μόνο την στιγμή που η ιστορία τον αφοπλίζει ιδεολογικά, αλλά και τότε ακόμη είναι συχνά ικανός να ξανα – οπλιστεί γρήγορα, να πάρει την ιδέα της νέας εποχής και να εξακολουθήσει να παίζει ρόλο πρωταγωνιστή.
Ο Ζωρές ήταν ένας ιδεολόγος. Επαιρνε από την πολιτική κατάσταση την ιδέα που περιείχε και στην εξυπηρέτηση της ιδέας αυτής δεν σταματούσε ποτέ στην μέση του δρόμου. Ετσι την εποχή της υπόθεσης Ντρέϋφους, έσπρωξε μέχρι τις τελευταίες της συνέπειες την ιδέα της συνεργασίας με την μπουρζουαζία της αριστεράς και υποστήριξε με πάθος το Μιλλεράν, κοινό έμπειρο πολιτικό, που δεν ήταν ούτε και είναι ιδεολόγος, με το θάρρος και τον ενθουσιασμό του. Στην κατεύθυνση αυτή ο Ζωρές δεν μπορούσε παρά να κατρακυλήσει και ο ίδιος σε ένα πολιτικό αδιέξοδο – πράγμα που το έκανε με το θεληματικό και αφιλοκερδή παραλογισμό ενός ιδεολόγου έτοιμου να κλείσει τα μάτια μπρός στα πράγματα για να μην εγκαταλείψει τη δυναμική ιδέα.
Μ΄ ένα ιδεολογικό πάθος όλο ειλικρίνεια ο Ζωρές πολέμησε τον κίνδυνο του ευρωπαϊκού πολέμου. Στον αγώνα αυτό, όπως και σε όλους τους άλλους που έκανε, μεταχειρίστηκε πολλές φορές μεθόδους που ήταν τελείως αντίθετες με το ταξικό χαρακτήρα του κόμματός του και που φαίνονταν σε πολλούς συντρόφους του το λιγότερο παρακινδυνευμένες. Ελπιζε πολλά από τον εαυτό του, από την προσωπική του δύναμη, από την ευφυϊα του, την προγνωστική του ικανότητα. Στους διαδρόμους της Βουλής, συζητούσε με υπουργούς και διπλωμάτες και, με μια υπερβολική αισιοδοξία για την επιρροή του, τους κατατρόπωνε με την επιχειρηματολογία του.
Αλλά οι συζητήσεις και οι επιρροές των παρασκηνίων δεν απέρρεαν καθόλου από την φύση του Ζωρές, ο οποίος δεν τις ανέβαζε σε σύστημα, γιατί ήταν πολιτικός ιδεολόγος, αλλά όχι και θεωρητικός του οπορτουνισμού. Ήταν έτοιμος να θέσει με ίδιο ενθουσιασμό στην εξυπηρέτηση της ιδέας που τον κατείχε το πιο οπορτουνιστικά και επαναστατικά μέσα, κι αν η ιδέα αυτή ανταποκρινόταν στο χαρακτήρα της εποχής, ήταν ικανός σαν πρόσωπο να πετύχει θαυμαστά αποτελέσματα. Προχωρούσε όμως με τον ίδιο τρόπο και προς τις καταστροφές. Όπως ο Ναπολέων, μπορούσε στην πολιτική του να έχει Αούστερλιτς αλλά και Βατερλώ.
Ο παγκόσμιος πόλεμος θα έφερνε τον Ζωρές θα έφερνε τον Ζωρές αντιμέτωπο με τα ζητήματα που χώρισαν το σοσιαλισμό σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα. Τι θέση θα έπαιρνε; Αναμφίβολα την πατριωτική. Αλλά δεν θα ανεχόταν ποτέ την κατάπτωση που έπαθε το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα κάτω από την διεύθυνση των Γκέντ, Ρενωντέλ, Σαμπά και Τομά. Κι έχουμε απόλυτα το δικαίωμα να πιστεύουμε ότι τη στιγμή της μελλοντικής επανάστασης, ο μεγάλος ηγέτης θα καθόριζε, θα διάλεγε τη θέση του χωρίς λάθος και θ΄ ανέπτυσσε τις δυνάμεις του μέχρι τ΄ άκρα.
Ενα κομμάτι μολύβι πήρε τον Ζωρές από την μεγαλύτερη πολιτική δοκιμασία. Ο Ζωρές ήταν η ενσάρκωση της προσωπικής δύναμης. Το ηθικό του ανάστημα ανταποκρινόταν τελείως με το φυσικό του: η λεπτότητα και η χάρη καθ΄ εαυτή του ήταν ξένη. Αντίθετα, οι λόγοι του και οι πράξεις του είχαν την ανώτερη εκείνη ομορφιά που διακρίνει τις εκδηλώσεις της δημιουργικής δύναμης που είναι ασφαλής για τον εαυτό της. Πραγματικά, ήταν Γάλλος στον ανώτερο βαθμό. Παράλληλα με τους Βολταίρους, τους Μποαλώ, τους Ανατόλ Φράνς στη λογοτεχνία, τους ήρωες της Γιρόνδης ή τους σημερινούς Βιβιάνι και Ντεβαβέλ στην πολιτική, η Γαλλία παρήγαγε τους Ραμπελαί, τους Ζολά, τους Μπαλζάκ, τους Μιραμπώ, τους Νταντόν και τους Ζωρές. Είναι μιά φυλή ανθρώπων με αθλητική δύναμη οργής, με συμπυκνωμένη θέληση. Είναι τύπος αθλητικός.
Αρκούσε να ακούσει κανείς τη βροντερή φωνή του Ζωρές και να δει το πλατύ του πρόσωπο, φωτισμένο από μια εσωτερική αντανάκλαση, την υπερήφανη μύτη του, τον ταυρίσιο λαιμό του, που δεν δεχόταν ζυγό, για να πει: Να ένας άνθρωπος! Η κυριότερη δύναμη του Ζωρές – ρήτορα ήταν η ίδια με του Ζωρές – πολιτικού: η έντονη εξωτερικευόμενη ορμητικότητά του, η θέληση για δράση. Ο Ζωρές, για τον οποίο η ρητορική δεν έχει αληθινή αξία, δεν ήταν ρήτορας, ήταν κάτι περισσότερο: η τέχνη του λόγου γι αυτόν δεν ήταν σκοπός αλλά μέσο. Γι΄ αυτό ο ρήτορας, ο πιο δυνατός της εποχής του και ίσως όλων των εποχών, ήταν ανώτερος από την ρητορική τέχνη, ήταν πάντα ανώτερος από το λόγο του όπως ο τεχνίτης είναι ανώτερος από το εργαλείο του.
Ο Ζολά ήταν ένας καλλιτέχνης – παρουσιάστηκε με την ηθική απάθεια του νατουραλισμού – και ξαφνικά αποκαλύφτηκε με τον κεραυνό της επιστολής “Κατηγορώ!“. Ο χαρακτήρας του περιέκλειε μιαν ισχυρή δύναμη που βρήκε την έκφρασή της στο γιγαντιαίο έργο του, που όμως ήταν πραγματικά πλατύτερη από την τέχνη: ήταν η καταστρεπτική και δημιουργική ανθρώπινη δύναμη.
Το ίδιο συνέβαινε και με τον Ζωρές. Η ρητορική του τέχνη, η πολιτική του και με όλες τις αναπόφευκτες συμβατικότητες, απεκάλυπταν μια βασιλική προσωπικότητα με αληθινή ηθική δύναμη, με άγρια θέληση για αγώνα και νίκη. Δεν ανέβαινε στο βήμα για ν΄ ανακαλύψει τα οράματα που τον στενοχωρούσαν ή για να δώσει την τελειότερη έκφραση σε μια αλυσίδα ιδεών, αλλά για να συγκεντρώσει τις διασπαρμένες δυνάμεις στην ενότητα ενός σκοπού: ο λόγος ενεργούσε σύγχρονα στο λογικό, το αίσθημα καλαισθησίας και τη θέληση, μα πάντα όλες αυτές οι δυνάμεις της ρητορικής, πολιτικής, ανθρώπινης μεγαλοφυϊας του περιορίζονταν στην κύρια δύναμή του: τη θέληση για δράση.
Άκουσα τον Ζωρές στις λαϊκές συγκεντρώσεις του Παρισιού, στα Διεθνή Συνέδρια, στις επιτροπές των Συνεδρίων. Πάντα νόμιζα πώς τον ακούω για πρώτη φορά. Δεν είχε τίποτα το ρουτινιάρικο: αναζητώντας και βρίσκοντας τον εαυτό του, πάντα και αδιάκοπα κινητοποιώντας απ΄ την αρχή τις πολύπλευρες ικανότητες του πνεύματός του, ανανεωνόταν αδιάκοπα και δεν επαναλαμβανόταν ποτέ. Η ισχυρή, φυσική δύναμή του συνυπήρχε με μια θαυμάσια γλυκάδα που έμοιαζε με την αντανάκλαση της ανώτερης ηθικής αξίας. Ανέτρεπε βράχους, άστραφτε, βροντούσε, δεν έχανε όμως ποτέ τον εαυτό του, τον παρακολουθούσε πάντα, συνελάμβανε τελείως την ηχώ που προκαλούσε στην συνέλευση, αντιμετώπιζε τις αντιρρήσεις, ανατρέποντας πολλές φορές αλύπητα, σαν ανεμοστρόβιλος, κάθε αντίσταση που βρισκόταν στο δρόμο του, απομακρύνοντας συχνά τα εμπόδια με μεγαλοψυχία και γλυκάδα σαν δάσκαλος ή μεγαλύτερος αδελφός.
Οπως το γιγαντιαίο μηχανικό σφυρί κάνει σκόνη έναν κολοσιαίο βράχο ή βάζει προσεκτικά ένα φελλό σ΄ ένα μπουκάλι χωρίς να το σπάει. Ο Πώλ Λαφάργκ, μαρξιστής και αντίπαλος του Ζωρές, τον έλεγε διάβολο που έγινε άνθρωπος. Η διαβολική ή καλύτερα θεϊκή αυτή δύναμη επιβαλλόταν σε όλους, φίλους και εχθρούς. Πολλές φορές μαγεμένοι και θαυμάζοντας όπως μπροστά σε ένα μεγαλειώδες φαινόμενο της φύσης, οι αντίπαλοί του άκουγαν κρεμασμένοι στα χείλη του το χείμαρρο του λόγου του που έτρεχε ασυγκράτητος, ξυπνώντας, παρασέρνοντας και διεγείροντας τις θελήσεις.
Πριν από τρία χρόνια η μεγαλοφυΐα αυτή, σπάνιο δώρο για την ανθρωπότητα, χάθηκε πριν δώσει όλες της τις ικανότητες. Μήπως το τέλος του Ζωρές ήταν αναγκαίο στην αισθητική της μεγαλοφυΐας του; Οι μεγάλοι ξέρουν να εξαφανίζονται την ώρα που πρέπει. Προαισθανόμενος τον θάνατο, ο Τολστόϊ πήρε ένα μπαστούνι, έφυγε από την κοινωνία που απαρνιόταν και πήγε να πεθάνει σα ζητιάνος σε ένα σκυθρωπό χωριό. Ο Λαφάργκ, επικούρειος και σύγχρονα στωϊκός, αφού έζησε σε μιαν ατμόσφαιρα ειρήνης και σκέψης μέχρι τα εβδομήντα του χρόνια, νόμισε πως ήταν αρκετά και δηλητηριάστηκε. Ο Ζωρές, αθλητής της ιδέας, έπεσε στον στίβο πολεμώντας την τρομερή πληγή της ανθρωπότητας και του ανθρώπινου γένους, τον πόλεμο. Και θα μείνει στην μνήμη των μεταγενέστερων σαν ο πρόδρομος, το πρότυπο του ανώτερου ανθρώπου που θα γεννηθεί από τις θλίψεις και τις συμφορές, από τις ελπίδες και τον αγώνα.
