Ο ΙΡΒΙΝ ΓΙΑΛΟΜ ΚΑΙ Η ΥΠΑΡΞΙΑΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

 Ο Ίρβιν Γιάλομ και η υπαρξιακή προσέγγιση

Του Γιώργου Λεχουρίτη,
Συστημικού Θεραπευτή με υπαρξιακό/ανθρωπιστικό προσανατολισμό

Η μεγαλύτερη σοφία είναι να κάνεις υπέρτατο στόχο της ζωής σου την απόλαυση του παρόντος, γιατί αυτό είναι η μοναδική πραγματικότητα. Όλα τα υπόλοιπα είναι παιχνίδια του νου. (Γιάλομ)

Θα μπορέσει ο άνθρωπος να ξαναγίνει ον κοινωνικό ή τελικά το κυρίαρχο σύστημα θα τον συντρίψει και θα οδηγηθούμε σε εφιαλτικές καταστάσεις;

Ένας από τους μεγαλύτερους εν ζωή, υπαρξιακούς θεραπευτές του 21ου αιώνα, ο Ίρβιν Γιάλομ, όταν ρωτήθηκε να ορίσει τι είναι η ψυχοθεραπεία, την χαρακτήρισε ως «πρόβα για την πραγματική ζωή». Υπό αυτή την έννοια η ψυχοθεραπεία είναι ένα είδος προσομοίωσης που βοηθάει τον άνθρωπο να ωριμάσει στα πλαίσια της εξέλιξης του. Πράγματι η ψυχοθεραπεία μιμείται τη ζωή. Η ζωή όμως δεν είναι πάντοτε ευχάριστη. Κρύβει απογοητεύσεις, ματαιώσεις, πόνο, τα οποία μπορούν να αφήσουν ανεξίτηλα σημάδια στον ψυχισμό ενός ανθρώπου.

Ο Γιάλομ ως νεαρός εκπαιδευόμενος ψυχιατρικής στο νοσοκομείο John Hopkins ήρθε σε επαφή με το πρώτο υπαρξιακό βιβλίο στην Αμερική του Rollo May, Existence (1958). Τόσο πολύ επηρεάστηκε από αυτό που άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα φιλοσοφίας.

Η εμπειρία του με καρκινοπαθείς, την 3η ηλικία και ανθρώπους σε πένθος, τον οδήγησε σε ένα προσωπικό του άγχος θανάτου. Έτσι ξεκίνησε και την δική του ανάλυση με τον Rollo May.

Ο Γιάλομ ως εκπαιδευόμενος στο Johns Hopkins γρήγορα απέρριψε την ψυχανάλυση και τη βιολογική ψυχολογία ως ανεπαρκείς θεωρίες και ξεκίνησε τη φιλοσοφική αναζήτησή και την έρευνά του στον τομέα της υπαρξιακής ψυχολογίας και ψυχοθεραπείας κάτω από την εποπτεία του δασκάλου του Ρόλο Μέι.

Κεντρικός άξονας της διδασκαλίας του Μέι υπήρξε η πεποίθηση ότι «η αλήθεια προσδιορίζεται μέσα από τη σχέση».

Σε μια θεραπευτική διαδικασία, δηλαδή, δεν έχουν τόσο σημασία οι «μηχανισμοί» και οι «τεχνικές», όσο το συνειδητό (και, τελικά, απελευθερωτικό) βίωμα του «εδώ και τώρα». Η ψυχοθεραπεία κατά τον Ρόλο Μέι δεν είναι επεξεργασία μιας αρρώστιας, αλλά το «θάρρος» να αντιμετωπίσει κανείς τον κόσμο, μια πάλη της οποίας η επιτυχία βασίζεται στην θέληση του συμβουλευόμενου να ρισκάρει, να αναζητήσει και να αντιμετωπίσει τον εαυτό του.

Ο Γιάλομ ακολούθησε τα βήματα των προκατόχων του υπαρξιστών φιλοσόφων και ψυχοθεραπευτών, ενσωμάτώσε όμως τις ιδέες τους σε ένα δικό του υπαρξιακό οικοδόμημα, βασική θεώρηση του οποίου είναι ότι ο άνθρωπος είναι ον φτιαγμένο να εξελίσσεται θετικά και να εξυψώνεται πνευματικά, αρκεί να ξεπεραστούν όλα τα εμπόδια που δεν επιτρέπουν αυτή τη ανελικτική πορεία.

Ο Γιάλομ ουσιαστικά απομυθοποίησε την ψυχοθεραπεία και έδειξε το ανθρώπινο πρόσωπό της και την αποτελεσματικότητά της πέρα από τις θεωρίες και τα δόγματα.

Ο Ίρβιν Γιάλομ το 1981 προσδιόρισε τέσσερεις απόλυτες υπαρξιακές ανησυχίες, που έχουν μεγάλη σημασία στην συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία: Το θάνατο, την ελευθερία, την απομόνωση και την έλλειψη νοήματος στη ζωή. Κάθε μία από αυτές τις ανησυχίες προκαλεί εσωτερικές συγκρούσεις στο υπαρξιακό πλαίσιο αναφοράς, όπως το αντιλαμβάνεται ο Γιάλομ. (Yalom,2020)

Η Υπαρξιακή Προσέγγιση Θεραπείας δεν είναι μία ξεχωριστή ιδεολογική, ψυχοθεραπευτική σχολή σκέψης για τον Γιάλομ.

Αντίθετα, θέλει να αυξήσει τις ευαισθησία των θεραπευτών σε υπαρξιακά ζητήματα.

Κατά τη γνώμη του Γιάλομ, οι εσωτερικές συγκρούσεις που μας βασανίζουν δεν οφείλονται μόνο στη μάχη με τα ατίθασα πάθη μας και τις εσωτερικευμένες τραυματικές αναμνήσεις μας, αλλά οφείλονται επίσης στην αντιπαράθεσή μας με τους βασικούς όρους της ύπαρξης.

Ο Γιάλομ, καταλήγει επισημαίνοντας αυτές τις τέσσερις διαστάσεις της ύπαρξης ως μηχανισμούς ενεργοποίησης αγωνίας που οδηγούν σε δημιουργία μηχανισμών άμυνας και ψυχοπαθολογίας.

Έτσι ο Γιάλομ εξισώνει την «καλή» ψυχοθεραπεία με τη βαθιά και διεισδυτική θεραπεία (όχι με την αποτελεσματική ή χρήσιμη). Αυτήν που στη βάση της αναζητά την αλήθεια. (Γιάλομ, 2003, σελ.228).

Ο Γιάλομ πιστεύει στην επίλυση των ανθρωπίνων αγωνιών και ανησυχιών, εφόσον στόχος δεν είναι μια ευτυχισμένη ζωή αλλά μια καλή ζωή με όλα τα δεδομένα με τα οποία έρχεται κανείς σε αυτό τον κόσμο ή όλα όσα θα του έρθουν.

Ο ίδιος ο Γιάλομ εστιάζει την προσοχή του από την «πρόσοψη» στον «πυρήνα» στην θεραπευτική δυναμική: «Η πρόσοψη συνίσταται στα εξωτερικά γνωρίσματα, στη μορφή, στις τεχνικές, στην εξειδικευμένη γλώσσα και στην αύρα που περιβάλλει κάθε ιδεολογική σχολή. Ο πυρήνας αποτελείται από εκείνες τις όψεις της εμπειρίας που έχουν ουσιαστική σχέση με τη θεραπευτική διαδικασία –δηλαδή τους καθεαυτό μηχανισμούς της αλλαγής- (Γιάλομ, 2006,σελ.15).

Ο Γιάλομ αναφέρεται σ αυτούς τους μηχανισμούς αλλαγής ως «θεραπευτικούς» παράγοντες αντί «ιαματικούς» αφού τονίζει ότι η σοδειά της ψυχοθεραπείας δεν είναι η ίαση αλλά η αλλαγή ή η ωρίμανση.

Ο Γιάλομ είναι θερμός οπαδός της ανθρωπιστικής προσέγγισης στη θεραπεία, της αυτοαποκάλυψης του θεραπευτή, ο οποίος θεωρεί ότι πρέπει να μοιράζεται σκέψεις και συναισθήματα με τον θεραπευόμενο, «αυτό που έχει σημασία στην ψυχοθεραπεία είναι η προσωπική εντιμότητα και διαφάνεια, όχι η επαγγελματική αυθεντία» αναφέρει ο συγγραφέας.

Ο Γιάλομ έδειξε στους ειδικούς ότι μπορεί να υπάρχει σεβασμός και έγνοια για τον άνθρωπο, και αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων του, επίσης συνεργασία ειλικρινής για να βρει κανείς τον δρόμο του στη θεραπεία, χωρίς αυθεντίες και χωρίς υπερβολές.

Ο θεραπευτής συνεπώς, φροντίζει για την ψυχοσυναισθηματική ωρίμανση την δική του και του άλλου για να ξεδιαλύνει τις αυταπάτες, οδηγώντας τον από το σκοτάδι στο φως και την ελευθερία.

Ένα βήμα προς την αλλαγή προμηνύει ο αφορισμός του Νίτσε ότι αυτό που έχει σημασία δεν είναι το κουράγιο κάποιου να είναι πιστός στις πεποιθήσεις του αλλά το κουράγιο να αλλάξει αυτές τις πεποιθήσεις (Γιάλομ , 2003, σελ.43).

Το μήνυμα του Γιάλομ είναι πάντα το ίδιο: Αξίζει να προσπαθείς να γνωρίζεις τον εαυτό σου(η αρχή της αυτογνωσίας) και να προσπαθείς να ξεπεράσεις τα παλιά πρότυπα(μοτίβα σκέψης και συναισθήματα)

Η θεραπευτική σχέση, όπως άλλωστε και κάθε σχέση της ενήλικης ζωής, παρότι φαινομενικά αποτελεί ξεχωριστή και ιδιαίτερη σχέση, αν την εξετάσουμε καλύτερα προκύπτει ότι είναι μια επανάληψη της σχέσης του ανθρώπου με σημαντικά πρόσωπα της παιδικής του ηλικίας.

Ακολούθως, ένας θεραπευτής μπορεί να βιώνεται ταυτόχρονα ως φροντιστικός ή τιμωρητικός, απαιτητικός ή ελαστικός, προσιτός ή απρόσιτος.

Επίσης, ο θεραπευτής βιώνεται ως ένας πατέρας ή μια μητέρα, που ξέρει τα πάντα, έχει όλες τις απαντήσεις και μπορεί να προστατεύσει τον συμβουλευόμενο/η προσφέροντας του καταφύγιο σε κάθε δυσκολία.

Η εξιδανίκευση αυτή υποθάλπει και τρέφει και το ερωτικό στοιχείο δημιουργώντας ερωτική έλξη προς τον θεραπευτή.

Ο Γιάλομ δίνει, επίσης, μεγάλη έμφαση στις επιλογές και στην προσωπική ευθύνη. Οι άνθρωποι συνηθίζουν να κατηγορούν κάθε εξωγενή παράγοντα για τον προσωπικό εγκλωβισμό τους, αγνοώντας απλά ότι τα δεσμά τους είναι οι ίδιες οι επιλογές τους.

Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Γιάλομ: «Καμιά θετική αλλαγή δεν μπορεί να επέλθει στη ζωή μας, όσο παραμένουμε προσκολλημένοι στη σκέψη ότι ο λόγος που δεν ζούμε καλά βρίσκεται έξω από εμάς τους ίδιους. Όσο τοποθετούμε την ευθύνη ολοκληρωτικά στους άλλους που μας συμπεριφέρονται άδικα, τότε η κατάσταση της ζωής μας θα παραμένει σε αδιέξοδο».

Καλούμαστε να γίνουμε «συγγραφείς», κατά τον Γιάλομ, της ζωής μας. Αυτό δημιουργεί μια αίσθηση μη ελέγχου, άγχος, αγωνία και καταλήγουμε κάποτε σε κρίσεις πανικού, κατάθλιψη, παραίτηση, εξαρτησιογόνες ουσίες, ή και μια μόνιμη κατάσταση παιδικότητας και ανευθυνότητας.

Η μεγαλύτερη σοφία είναι να κάνεις υπέρτατο στόχο της ζωής σου την απόλαυση του παρόντος, γιατί αυτό είναι η μοναδική πραγματικότητα. Όλα τα υπόλοιπα είναι παιχνίδια του νού, αναφέρει ο ίδιος.

Ο Γιάλομ δίνει επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στο στοιχείο του αυθορμητισμού που τείνει να είναι «ένα είδος τόσο πολύ υπό εξαφάνιση, ώστε απαιτείται μια ριζική διορθωτική πράξη» (2003, σελ.61).

Για τον Γιάλομ «η ζωή είναι ένα μυστήριο που καλούμαστε να ζήσουμε» και όχι πρόβλημα για επίλυση.

Από την άλλη πολλοί σύγχρονοι θεραπευτές εκπαιδεύονται σε χειριστικές μηχανιστικές τεχνικές οι οποίες όμως αποφεύγουν τη δυνατότητα της αυθεντικής συνάντησης.

Για αυτό ο Γιάλομ κριτικά αναφέρει: «Όμως, μη δίνεις τόση σημασία στο γνωσιακό συμπεριφοριστικό μοντέλο, είναι πολύ επιφανειακή μέθοδος και πολύ άσχημος τρόπος να κάνεις θεραπεία. Δεν υπάρχει ουσιαστική τεκμηρίωση για αυτή τη θεραπευτική προσέγγιση, τα αποτελέσματά της είναι εντελώς αβάσιμα, δεν πάνε σε βάθος και δεν έχουν διάρκεια. Νομίζω ότι όλη η ιδέα πίσω από το γνωσιακό συμπεριφοριστικό μοντέλο και την τεκμηρίωσή του, είναι μία απάτη. Δεν υπάρχει τέλος στην προσωπική αλλαγή, στην προσωπική ανάπτυξη και σε όλα αυτά που μπορείς να μάθεις για τον εαυτό σου».

Συνεπώς ο Γιάλομ τονίζει με έμφαση ότι: «Συμφωνώ με τον Σωκράτη στο ότι, για να ζήσει κανείς μια ολοκληρωμένη ζωή(το αντίθετο της αβίωτης ζωής), πρέπει πρώτα να καταλάβει τον εαυτό του. Όμως δεν χρειάζεται να μελετάς υπαρξιακή φιλοσοφία για να είσαι χαρούμενος! Υπάρχει ένα μάθημα που μαθαίνουμε μέσα από αυτό και αυτό είναι ότι όσο περισσότερη αβίωτη ζωή έχουμε μέσα μας, όσο θα φτάνουμε προς το τέλος της, τόσο περισσότερο θα νιώθουμε λύπη και δυστυχία και περισσότερο φόβο. Νομίζω ότι θα πρέπει να ζούμε τη ζωή μας χωρίς να νιώθουμε ότι δεν την έχουμε ζήσει. Αυτός είναι και είναι ο δικός μου στόχος, αυτή είναι η αλήθεια μου. Δεν έχω ζωή που δεν έχω ζήσει». (ΙΡΒΙΝ ΓΙΑΛΟΜ, από συνέντευξη του σε ελληνική εφημερίδα)

Η μετατροπή του έρωτα σε αξιοπρεπή αγάπη

«Η ιδέα της ρομαντικής αγάπης είναι ένα υπέροχο συναίσθημα, σε διαπερνά και όλοι ξετρελαινόμαστε όταν μας συμβαίνει. Αλλά σε αυτή τη μορφή, που είναι ανάλαφρη σαν το φτερό και που πάντα έχουμε την τάση να εξιδανικεύουμε τον άλλον, τον βλέπουμε από μη πραγματικές απόψεις, κατά κάποιο τρόπο, και ξεχνάμε οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό το πρόσωπο που λατρεύουμε. Αυτό το είδος έρωτα δεν παραμένει, είναι ένα αρχικό στάδιο της αγάπης που δεν διατηρείται. Μπορούμε να το μεταβολίσουμε σε κάτι που είναι περισσότερο βιώσιμο και πιο πραγματικό, ώστε να βλέπουμε πραγματικά ποιο είναι το άλλο πρόσωπο και να νιώθουμε τα συναισθήματά του. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να είμαστε τυχεροί και να παραμείνουμε με αυτό το άτομο που κάποτε είχαμε μια μεγάλη ρομαντική αγάπη μαζί του και να διαμορφώσουμε μία πιο βαθιά και ώριμη αγάπη.

Αναφέρομαι σε μια πιο σταθερή αγάπη και όχι στην κατάσταση της ερωτικής τρέλας. Σίγουρα η ιδέα τού να ερωτεύεσαι παρουσιάζεται ως ένα υπέροχο συναίσθημα στη λογοτεχνία και στις ταινίες. Μόνο που συνήθως δεν διαρκεί. Εκείνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να μετατρέψουμε τον έρωτα σε μια πιο «αξιοπρεπή» αγάπη: να αγαπάμε τον άλλο όπως είναι και όχι όπως τον ονειρευόμαστε».

Το βιβλίο «Ο δήμιος του έρωτα» κατά κάποιο τρόπο αναφέρει ότι υπάρχουν αρκετά εμπόδια, που μπαίνουν στη μέση της ζωής μας αν συνεχίζουμε να βλέπουμε αυτό το άτομο με ένα φανταστικό, ρομαντικό τρόπο, γιατί δεν βλέπεις πραγματικά ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος και έτσι δεν μπορείς να μείνεις καιρό μαζί του οπότε προχωράς στον επόμενο σύντροφο και στον επόμενο…Στην αληθινή αγάπη, βλέπουμε το άλλο πρόσωπο ακριβώς ως άνθρωπο, σαν τον εαυτό μας.

Για μένα, το είδος της ερωτικής σχέσης που θέλω να εναγκαλιάσω είναι εκείνο όπου τα μάτια και των δύο είναι ορθάνοιχτα» (ΙΡΒΙΝ ΓΙΑΛΟΜ, από συνέντευξη του σε ελληνική εφημερίδα).

O Γιάλομ στο βιβλίο του Το δώρο της ψυχοθεραπείας αναφέρει τα εξής για την έννοια του εδώ-και- τώρα: «Το εδώ και τώρα αναφέρεται στο άμεσο συμβάν που συμβαίνει εδώ (εδώ που βρίσκομαι, εδώ που γράφω, εδώ που μιλάω με κάποιον άλλον), αυτήν τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή (Yalom, 2004).

Η ύπαρξη πραγματώνεται στο παρόν, και η μόνη αληθινή στιγμή είναι το τώρα. Μέσα στην έννοια του εδώ και τώρα, εμφανίζονται ταυτόχρονα τρεις διαφορετικές σχέσεις που έχει ένας άνθρωπος. Η σχέση με τον χρόνο, η σχέση με τους άλλους και φυσικά, η σχέση με τον εαυτό.

Όσον αφορά τη σχέση με τον χρόνο, στο παρόν περικλείεται το παρελθόν και το μέλλον. Οι εμπειρίες, τα βιώματα και οι συνθήκες που μας έχουν διαμορφώσει, ανήκουν στο παρελθόν μας. Πρακτικά μιλώντας, το παρελθόν είναι κάτι που έχει τελειώσει, έχει ήδη συμβεί και δεν υπάρχει πια. Όλη αυτή η διαδρομή μας φέρνει στο δικό μας, ξεχωριστό, τώρα. Η φράση: «είμαι αυτό που είμαι, γιατί έκανα αυτά που έκανα» μπορεί να περιγράψει αυτήν τη διαδικασία, που ενώνει το παρελθόν με το παρόν. Ενώ η φράση: «όλα όσα έχω κάνει εκφράζουν αυτό που είμαι τώρα, αλλά δεν μπορούν να προβλέψουν αυτό που θα γίνω», ενώνει το παρόν με το μέλλον. Στο μέλλον τοποθετείται και η έννοια της προθετικότητας που έχει κάθε ανθρώπινο όν.

Η προθετικότητα, αναφέρεται στο γεγονός πως κάθε ανθρώπινη πράξη έχει έναν σκοπό. Στο παρόν, υφαίνεται ο στόχος και ο σκοπός του καθενός, για το μέλλον το οποίο επιθυμεί και ονειρεύεται. Επιλέγουμε να οργανώσουμε έτσι το παρόν μας, ώστε να έχουμε το επιθυμητό αποτέλεσμα στο μέλλον. Όταν βρισκόμαστε στο παρόν, βρισκόμαστε σε σύνδεση με αυτό που διαδραματίζεται γύρω μας. Αλληλεπιδράμε με το περιβάλλον έχοντας μια ενεργητική στάση, μια παρουσία που δηλώνει ότι συμμετέχουμε ενεργά στην αλληλεπίδραση.

Η ενεργητική παρουσία είναι αυτή που επηρεάζει και τις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους, καθώς όταν είμαστε παρόντες μπορούμε να συνδεθούμε με τους άλλους, και συνεπώς να σχετιστούμε με ενδιαφέρον. Εάν επιλέξουμε να μην είμαστε παρόντες στο τώρα, αυτομάτως αποκοβόμαστε από το περιβάλλον και τους άλλους ανθρώπους. Η έννοια του σχετίζεσθαι είναι ισχυρά συνυφασμένη με την ενεργητική παρουσία και τη βίωση της ύπαρξης. Απολαμβάνουμε την ύπαρξή μας, όπως είναι τώρα. Προϋπόθεση για να είμαστε συνδεδεμένοι με το γενικότερο περιβάλλον, είναι να είμαστε σε επαφή με τον ίδιο μας τον εαυτό.

Όταν αυτό συμβαίνει, νιώθουμε πως υπάρχουμε και βιώνουμε στο έπακρο τη στιγμή». [Yalom, I. (2004), Το δώρο της ψυχοθεραπείας, εκδόσεις Άγρα]

«Τι; Οι οριακοί ασθενείς παίζουν παιχνίδια; Αυτό είπες; Έρνεστ, ποτέ δε θα γίνεις ένας πραγματικός θεραπευτής αν σκέφτεσαι έτσι. Αυτό ακριβώς εννοούσα πριν όταν μίλησα για τους κινδύνους της διάγνωσης. Υπάρχουν οριακοί και οριακοί. Οι ταμπέλες ασκούν βία στους ανθρώπους. Δεν μπορείς να θεραπεύσεις την ταμπέλα, πρέπει να θεραπεύσεις τον άνθρωπο πίσω από την ταμπέλα». Yalom, Lying on the Couch (1997), Στο Ντιβάνι(2002)

Βιβλιογραφικές αναφορές

1α. Γιάλομ, I.(2020), Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία, επιστημονική επιμέλεια: Ζέρβας Γιάννης, εκδ.Άγρα.

1. Γιάλομ, I. (2002). Στο Ντιβάνι. Αθήνα: Άγρα.

2. Γιάλομ, I.( 2003). O Δήμιος του Έρωτα. Αθήνα: Άγρα.

3. Γιάλομ, I. (2003). Θρησκεία και Ψυχιατρική. Αθήνα: Άγρα.

4. Γιάλομ, I. (2004). Το Δώρο της Ψυχοθεραπείας. Αθήνα: Άγρα.

5. Γιάλομ, I. (2005). Η Θεραπεία του Σοπενάουερ. Αθήνα: Άγρα.

6. Γιάλομ, I.(2006). Θεραπεία και Πράξη της Ομαδικής Ψυχοθεραπείας. Αθήνα: Άγρα.

7. Corey, G. (2005). Θεωρία και Πρακτική της Συμβουλευτικής και της Ψυχοθεραπείας. Αθήνα: Έλλην.

8. Μαίη, Ρόλο. (1980) Υπαρξιακή Ψυχολογία. Αθήνα: Επίκουρος.

9. Μαίη, Ρόλο. (2003) Η έρευνα του ανθρώπου για τον εαυτό του. Αθήνα: Εκδόσεις Κονιδάρης.

10.Μαίη, Ρόλο. (2003) Το νόημα του άγχους. Αθήνα: Θεραπευτήριο Ν.Σπινάρη.

11. Rogers, C. (1980) Δυο διαφορετικές τάσεις. Στο: May, R., Υπαρξιακή Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Επίκουρος.