Η Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα \ Σοφία Καραμανίδου

 

Η Πολιτιστική Επανάσταση στη Κίνα

της Σοφίας Καραμανίδου

Ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος εκτός από το ανυπολόγιστο κόστος για την ανθρωπότητα, άλλαξε τις προπολεμικές γεωπολιτικές ισορροπίες. Το διεθνές τοπίο μετά τον πόλεμο εισήλθε σε μια νέα εποχή με το μοίρασμα του κόσμου σε ζώνες επιρροής, όπως ορίστηκαν στη συμφωνία της Γιάλτας. Ο ψυχρός πόλεμος ήταν γεγονός. Μια σειρά από χώρες, είτε ως συνέπεια του εθνικοαπελευθερωτικού τους αγώνα, είτε με τη βοήθεια των σοβιετικών τανκ πέρασαν στη σφαίρα επιρροής της Μόσχας. Η πιο κολοσσιαία κοινωνική αλλαγή με καταλυτικές συνέπειες για το παγκόσμιο εποικοδόμημα ήταν η νίκη των κομμουνιστών στην Κίνα και η ανακήρυξη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Ξαφνικά ένας νέος παίκτης αναδύθηκε στην παγκόσμια σκακιέρα, ματαιώνοντας όχι μόνο τα αμερικανικά σχέδια κυριαρχίας, αλλά και τους σοβιετικούς πόθους για παντοκρατορία στον κομμουνιστικό κόσμο. Η αχανής χώρα έμπαινε δυναμικά στο προσκήνιο, ύστερα από αιώνες ταπείνωσης κάτω από διαφορετικούς αποικιοκρατικούς ζυγούς. Ο Μάο αναδείχτηκε σε ηγέτη παγκόσμιας εμβέλειας και σε σύμβολο αντίστασης στην αποικιοκρατία. Το κέντρο των εξελίξεων έμοιαζε να μετατοπίζεται ανατολικά. Ταυτόχρονα ο μαοϊσμός ως πολιτική θεωρία εντός του μαρξιστικού υποδείγματος, ενέπνευσε μια σειρά από εξεγέρσεις και αντάρτικα στην περιφέρεια. Η πρωτοκαθεδρία της υπαίθρου, η στρατηγική της περικύκλωσης των πόλεων, η προτεραιότητα των παραγωγικών σχέσεων και του εποικοδομήματος αποτελούν το σκληρό πυρήνα του μαοϊσμού, που τον οριοθετεί από το σοβιετικό μοντέλο.

Η πλούσια σε αντιφάσεις ιστορία της κινεζικής επανάστασης, τα διάφορα στάδια της έχουν πυροδοτήσει σφοδρές αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε ιστορικούς και αναλυτές, γύρω από το χαρακτήρα και τις μεθόδους της. Πως μια κατά βάση αγροτική χώρα μπορεί να περάσει στο σοσιαλισμό, χωρίς την ύπαρξη ισχυρής εργατικής τάξης; Είναι ένα βασικό μεθοδολογικό ουσιαστικά ερώτημα που ορίζει την κύρια προβληματική γύρω από το πείραμα της κινεζικής επανάστασης. Καταγράφοντας και αναλύοντας τα γεγονότα θα αποπειραθούμε να αναδείξουμε την αντιφατική πορεία της Κίνας μέχρι τελικά τον καπιταλισμό του 21ου αιώνα με έμφαση στην περίοδο της πολιτιστικής επανάστασης ως ιστορική καμπή στη πορεία της κινεζικής ιστορίας.

Η κατάσταση της Κίνας μέχρι το 1925

Η Κίνα στις αρχές του 20ου αιώνα βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της αυτοκρατορίας των Μαντζού, που κυβερνούσαν από το 1644. Παράλληλα η χώρα είχε μετατραπεί σε αρένα ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών. Στα βόρεια οι Ρώσοι, στο κέντρο οι Γάλλοι και οι Γερμανοί, και στα νότια οι Γάλλοι, διεκδικούσαν ένα κομμάτι της πίτας. Το 1900 η επανάσταση των Μπόξερ ενάντια στους κατακτητές ηττήθηκε και ακολούθησε συντονισμένη επέμβαση του ιμπεριαλισμού.

Η επανάσταση του 1911, που ήταν μια αστική επανάσταση για την αποτίναξη του ξένου ζυγού, ανέτρεψε την αυτοκρατορία των Μαντζού και την προεδρία μεταβατικά ανέλαβε ο Σουν Γιάτ-σεν. Στη συνέχεια πρόεδρος ανακηρύχθηκε ο Γιουάν- Σε-κάι, αρχηγός του στρατού. Οι επαρχίες ελέγχονταν από ισχυρούς στρατιωτικούς ηγέτες πιστούς στον πρόεδρο. Μετά το θάνατο του προέδρου η εξουσία μοιράστηκε στους τοπικούς αρχηγούς οι οποίοι μετατράπηκαν σε τοπικούς πολέμαρχους, και υπεράσπιζαν τα συμφέροντα των ντόπιων φεουδαρχών ή των ξένων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Ολόκληρη η χώρα βρίσκονταν βυθισμένη στο χάος.

 

Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο η Ιαπωνία κατέλαβε τις γερμανικές κατακτήσεις στην Κίνα. Μετά το τέλος του πολέμου η απόφαση των Βερσαλλιών επικύρωσε τις κατακτήσεις της Γερμανίας και επέτρεψε την παραμονή της σε εδάφη της επαρχίας Σάντουγκ. Αυτή η περίοδος σηματοδοτούσε την έναρξη της βιομηχανικής ανάπτυξης στην Κίνα, και τη δημιουργία μιας εμβρυώδους εργατικής τάξης. Αυτό σήμαινε πως ανοίγονταν σημαντικές ευκαιρίες για την ανερχόμενη αστική τάξη, η οποία στην προσπάθεια της να εδραιώσει την παρουσία της στο παγκόσμιο καπιταλισμό και να συγκροτήσει ένα κυρίαρχο εθνικό κράτος βρήκε στήριγμα στο εθνικιστικό Κουομιτάγκ (ΚΜΤ). Ο ηγέτης του Κουομιτάνγκ ήταν τότε ο Σουν Γιατ Σεν.

Το 1921 ιδρύθηκε το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας (ΚΚΚ) στη Σαγκάη και μέσα σε δέκα μήνες ο αριθμός των μελών του διπλασιάστηκε. Με την καθοδήγησή του κατά τη διάρκεια του 1922 του ξέσπασε κύμα απεργιών που τελικά όμως σταμάτησε βίαια με την καταστολή της απεργίας των σιδηροδρομικών το Φλεβάρη του 1923.   Την περίοδο αυτή η Κομμουνιστική Διεθνής βρίσκονταν στα χέρια του Ζηνόβιεφ, Στάλιν και Μπουχάριν. Η επικρατούσα σταλινική γραμμή αποφάσισε πως το ΚΚΚ πρέπει να υποταχθεί στο Κουομιτάγκ, παρόλο που εξέφραζε τις προσδοκίες των Κινέζων καπιταλιστών να μετατραπούν σε μια άρχουσα τάξη ισάξια με τις υπόλοιπες. Κάθε απόπειρα της αντιπολίτευσης για άρνηση του Εθνικού Μετώπου έμεινε μετέωρη καθώς ένα τέτοιο χαρακτηρίζονταν από τον Στάλιν εξτρεμιστικό.

 Η γραμμή που επικυρώθηκε από το 3ο συνέδριο του ΚΚΚ το 1923 έβαζε σα στόχο τη συμμαχία των τεσσάρων τάξεων. Το Κουμιτάνγκ έπρεπε να μετατραπεί σε μια επαναστατική συμμαχία εργατών, αγροτών, μικροαστών και αστικής τάξης. Στο συνέδριό του που πραγματοποιήθηκε στη Καντόνα τον Ιανουάριο του 1924, παραβρέθηκε και ο Μποροντίν ως εκπρόσωπος της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ο οποίος μετέφερε τις προθέσεις της ΕΣΣΔ να υποστηρίξει το Κουομιτάνγκ. Τον Μάιο του ίδιου έτους στο ΙΓ΄ συνέδριο του ΚΚΣΕ επικυρώθηκε η ήττα του Τρότσκι, και η θέση του για τη «διαρκή επανάσταση» αντικαταστάθηκε από τη σταλινική θεωρία του «σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα».

Η επανάσταση του 1925-27

Η εμφάνιση της εργατικής τάξης ως οργανωμένη δύναμη στην Κίνα είχε αρχίσει να γίνεται ορατή. Το Μάρτιο του 1925 πεθαίνει ο Σουν Γιατ Σεν. Τον Μάιο ξεσπούν στη Σαγκάη εξεγέρσεις ενάντια στους Ιάπωνες και Βρετανούς ιμπεριαλιστές. Οι εξεγέρσεις επεκτείνονται και η νοτιοανατολική Κίνα σαρώνεται από μια επαναστατική θύελλα. Ακολουθεί καταστολή των εξεγέρσεων και στις 30 Μαΐου σε μια γενική απεργία η βρετανική αστυνομία ανοίγει πυρ και σκοτώνει δεκάδες εργάτες και φοιτητές. Στις 23 Ιουνίου στην Καντόνα δολοφονούνται από το βρετανικό ναυτικό δεκάδες διαδηλωτές που συμμετέχουν στην γενική απεργία.

Η νότια Κίνα ήταν ξεκάθαρο πως ζούσε μια επαναστατική περίοδο. Στα τέλη του 1926 και στις αρχές του 1927 ένα κύμα αγροτικών εξεγέρσεων απλώθηκε στις επαρχίες της Καντόνας της Χουάν και της Χουμπέι. Η γη απαλλοτριώθηκε από τους γαιοκτήμονες, οι τοκογλύφοι εκδιώχθηκαν από τα χωριά και οργανώθηκαν συνεταιρισμοί παραγωγής και διανομής τροφίμων. Παράλληλα άρχισε να υπάρχει αμφισβήτηση και σε επίπεδο κοινωνικών παραδόσεων. Σε πολλά χωριά καταργήθηκε η γυναικεία και παιδική πορνεία, το φάσκιωμα των ποδιών των κοριτσιών, το κάπνισμα του οπίου και οι θρησκευτικές τελετές.

Στις εξεγέρσεις οι γαιοκτήμονες απάντησαν με άγρια επίθεση έχοντας την πλήρη στήριξη του Κουομιτάνγκ, το οποίο, όσο η κατάσταση γίνονταν πιο επαναστατική, τόσο στρέφονταν ενάντια στο εργατικό κίνημα αποκαλύπτοντας το αληθινό του πρόσωπο. Μάλιστα το 1926 το Κουομιτάνγκ, μετά από πιέση του Τσιαγκ Κάι-σεκ, έγινε δεκτό στην Κομμουνιστική Διεθνή σαν «συμπαθών κόμμα». 

Τον Απρίλη η Σαγκάη βρίσκονταν για 12 μέρες στα χέρια των εργατών, καθώς τα συνδικάτα είχαν καλέσει σε γενική ένοπλη απεργία. Την δεύτερη μέρα της εξέγερσης ιδρύθηκαν 75 καινούρια συνδικάτα. Στο μεταξύ ο στρατός του Κουομιτάνγκ πλησίαζε την πόλη. Όταν πλέον μπήκε στη Σαγκάη, το ΚΚΚ με τις οδηγίες του Στάλιν τον υποδέχτηκε σαν απελευθερωτή και δέχτηκε να καταθέσει τα όπλα. Λίγες μέρες αργότερα όμως, όταν το Κουμιτάνγκ εγκαταστάθηκε στη Σαγκάη επιτέθηκε άγρια. Το αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν πάνω από 50.000 απεργοί και να διαλυθούν όλες οι οργανώσεις της εργατικής τάξης.   Ακόμη όμως και μετά τις σφαγές στη Σαγκάη η προσκόλληση στο ΚΜΤ δεν σταμάτησε. Ο Στάλιν τώρα έβλεπε με φιλικό μάτι την κυβέρνηση του Βουχάν που διαφωνούσε με τη κεντρική ηγεσία του ΚΜΤ. Φαίνεται πως τίποτα δεν ήταν αρκετό.

Ο Μάο Τσε Τουνγκ και οι χίλιοι άντρες του, που επιβιώσαν από τη σφαγή ενώθηκαν με άλλους χίλιους που βρίσκονταν υπό την ηγεσία του Τσου Τεχ. Αυτές οι δυνάμεις ήταν τα απομεινάρια του ΚΚΚ που είχε φυσικά αποδεκατιστεί. Και ποτέ έκτοτε το ΚΚΚ δεν ανέκτησε τις δυνάμεις του μέσα στις εργατικές τάξεις των πόλεων.

 Σινο-ρωσικές σχέσεις

Οι Σινο-Ρωσικές σχέσεις πέρασαν από διάφορα στάδια και σύμφωνα με τον Ε. Σνόου διαιρούνται σε τρεις περιόδους από το 1923 μέχρι το 1937. Η πρώτη, 1923-27 ήταν η περίοδος της τριπλής συμμαχίας ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση, τις δυνάμεις του Κουομιτάνγκ και το Κομμουνιστικό Κόμμα. 

Η ανοδική πορεία του επαναστατικού κινήματος στη Κίνα συνέπεσε με το λυκόφως της επανάστασης στη Ρωσία. Η επικράτηση της γραφειοκρατίας εκφράστηκε με την επικράτηση του Στάλιν στο Κόμμα και η περιχαράκωση πλέον του καθεστώτος εκφράζονταν και μέσα από τη συντηρητικοποίηση των πολιτικών θέσεων. Ενώ δηλαδή ο Λένιν στις θέσεις του Απρίλη είχε εγκαταλείψει το στάδιο της «δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς» και είχε καταλήξει στο συμπέρασμα πως το προλεταριάτο μπορεί μόνο να λύσει τα αστικοδημοκρατικά προβλήματα, θεωρώντας τη δημοκρατική και τη σοσιαλιστική επανάσταση σαν μια συνεχή διαδικασία, σύμφωνα με τον Στάλιν σε αυτή τη φάση ο αγώνας έπρεπε να είναι εθνικοαπελευθερωτικός. Έτσι ενώ οι δυνατότητες που ανοίχτηκαν στην Κίνα με ένα τόσο γρήγορα αναπτυσσόμενο επαναστατικό κίνημα ήταν μεγάλες, η υποταγή στο εθνικιστικό ΚΜΤ, οδήγησε το ΚΚΚ στην καταστροφή.

Στην πραγματικότητα ηγέτης της κινέζικης επανάστασης ήταν ο Στάλιν που όπως αναφέρει ο Τρότσκι έπαιξε μέχρι τέλους το ρόλο που μόνο ο Τσερετέλι προσπάθησε να παίξει στη Ρωσία. Μάλιστα ο Στάλιν δρούσε καλυπτόμενος κάτω από τη σημαία του Μπολσεβικισμού. Δίκαια ο Τρότσκι τον χαρακτηρίζει νεκροθάφτη της δεύτερης κινέζικης επανάστασης.

Από το 1927, δηλαδή από την ήττα της επανάστασης μέχρι το 1933 ήταν η περίοδος της απομόνωσης της Ρωσίας από την Κίνα και του ολοκληρωτικού αποκλεισμού της ρωσικής επιρροής. Η τρίτη περίοδος αρχίζει με μια χλιαρή επαναπροσέγγιση Νανκίν – Μόσχας, και τελειώνει θεαματικά στις αρχές του 1933.

Στο δρόμο προς την εξουσία

Μετά το 1928 η κατάσταση στην Κίνα ήταν χαώδης, καθώς ολόκληρες περιοχές δεκάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων βρίσκονταν στα χέρια των πολέμαρχων. Οι περισσότεροι αγρότες βρίσκονταν σε κατάσταση εξαθλίωσης, θύματα των τοκογλύφων και των γαιοκτημόνων. Η εξουσία του Κουομιτάνγκ ήταν αρκετά περιορισμένη. Ο Μάο το 1928 στο Γιανξί έφτιαξε την «κόκκινη βάση» που διατηρήθηκε για έξι χρόνια αυξάνοντας την επιρροή της. Η εξουσία αυτή ονομάζονταν σοβιέτ και ήταν ευπρόσδεκτη από τους αγρότες καθώς τους προστάτευε από την αυθαιρεσία των τοπικών γαιοκτημόνων. Καθώς η επιρροή του ΚΚΚ αυξάνονταν τα κυβερνητικά στρατεύματα πραγματοποιούσαν επιθέσεις στις περιοχές αυτές Τα στρατεύματα του Μάο αναγκάζονταν να καταφεύγουν όλο και πιο βορειοδυτικά σε πιο ασφαλείς περιοχές.

Τον Οκτώβρη του 1934 ξεκίνησε η «Μεγάλη Πορεία» στη διάρκεια της οποίας επισφραγίστηκε η θέση του Μάο ως ηγέτη του ΚΚΚ. Ήταν μια μεγαλειώδης πορεία που έμεινε στην ιστορία. Ξεκίνησε αρχικά με 80-90 χιλιάδες ανθρώπους. Ένα χρόνο μετά περίπου τέσσερις χιλιάδες έφτασαν στο τέλος. Πάνω από 50 χιλιάδες πέθαναν, ενώ κάποιοι παρέμειναν σε διάφορους σταθμούς για να ιδρύσουν νέες βάσεις. Το 1935 ο Μάο τσε Τουνγκ τέθηκε επικεφαλής της ηγεσίας του ΚΚΚ.

Ο κόκκινος στρατός υποσχέθηκε να τερματίσει την εξουσία των γαιοκτημόνων και να δώσει γη στους αγρότες. Επιπλέον ο Μάο πρόσθεσε σαν στόχο την απελευθέρωση από την ιαπωνέζικη εισβολή του 1931, κάτι που το Κουμιταγκ ήταν εντελώς ανίκανο να πραγματοποιήσει. Ο πόλεμος ενάντια στους Ιάπωνες έδωσε στο ΚΚΚ μεγάλη ώθηση. Μέχρι το 1940 οι δυνάμεις του ΚΚΚ και Κόκκινου Στρατού είχαν αυξηθεί τρομακτικά. Μετά την ήττα της Ιαπωνίας ξέσπασε εμφύλιος και το 1949 ο Τσανγκ Και Σεκ παραδέχτηκε τη ήττα του και δραπέτευσε στην Ταϊβάν.

Η νέα κοινωνία

Τελικά μετά από όλες τις περιπέτειες που επιφύλασσε η συνεργασία με το ΚΜΤ το 1949 πήρε την εξουσία το ΚΚΚ: την 1η Οκτωβρίου του 1949 ιδρύθηκε επίσημα η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας και άρχισε το χτίσιμο της νέας κοινωνίας. Η αγροτική μεταρρύθμιση που πραγματοποιήθηκε μέσα σε ένα κλίμα εξεγέρσεων κατά των γαιοκτημόνων ανακατένειμε το 40% του καλλιεργήσιμου εδάφους στο 60% του κινέζικου πληθυσμού. Πρόκειται για τη σημαντικότερη μεταρρύθμιση που οδήγησε στο τέλος του πληθωρισμού στην αρχή της οικονομικής ανάπτυξης. Επίσης η νέα κυβέρνηση εξαφάνισε τη ληστεία, δημιούργησε ένα πρόγραμμα δημόσιας υγείας και επανέφερε σε λειτουργία το κατεστραμμένο σιδηροδρομικό δίκτυο. Ένας στόχος της Κίνας ήταν η ανάπτυξη της βιομηχανίας έχοντας ως πρότυπο τις ΕΣΣΔ.

Αντίστοιχα με τη Ρωσία εφαρμόστηκε και στην Κίνα το 1952 ένα Πενταετές πλάνο στην οικονομία, το οποίο έδωσε μεν μια ώθηση, αλλά δεν επέφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα, καθώς σε σχέση με τον παγκόσμιο ανταγωνισμό η κινέζικη οικονομία έμενε όλο και πιο πίσω. Όσον αφορά την αγροτική παραγωγή το 1956 σε σχέση με το 1952 είχε αυξηθεί μόνο 25%. Αυτό ώθησε το ΚΚΚ να αλλάξει πορεία και στην ουσία οδήγησε στο «Μεγάλο άλμα προς τα μπρος». Ακολούθησε περίοδος έντονης εντατικοποίησης της εργασίας και έντονης προπαγάνδας για τα καινούρια φουσκωμένα πλάνα για τη βιομηχανική και την αγροτική παραγωγή.

 Ας ανθίσουν 100 λουλούδια

Τα απογοητευτικά αποτελέσματα του πενταετούς πλάνου είχαν προκαλέσει κοινωνική δυσαρέσκεια. Παράλληλα στη Ρωσία είχε ξεκινήσει η «αποσταλινοποίηση» πράγμα που ήταν ενθαρρυντικό για τους πολιτικούς αντιπάλους του Μάο. Ο Μάο αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο να χάσει από τα χέρια του τα ηνία του ΚΚΚ και επαναφέρει στο προσκήνιο τη θεωρία που είχε διατυπώσει παλιότερα για τη συνέχιση της ύπαρξης των αντιφάσεων και μετά την επανάσταση. Πράγματι η η ταξική πάλη δεν εξαλείφεται κατά την πορεία προς τον σοσιαλισμό αλλά εξακολουθεί να υπάρχει με άλλες μετασχηματισμένες μορφές.

Έτσι το 1956 ο Μάο διατύπωσε τη γνωστή φράση «ας ανθίσουν εκατό λουλούδια και ας συγκρουστούν εκατό απόψεις», παροτρύνοντας την ελεύθερη έκφραση της δυσαρέσκειας. Έτσι απλοί πολίτες και διανοούμενοι άρχισαν να διατυπώνουν τις αμφιβολίες τους για την μέχρι τώρα πολιτική. Στην πορεία ακολούθησαν διωγμοί όσων εκφράστηκαν ανοιχτά. Μάλιστα ο Ντεγκ Ξιαο πινγκ διεύθυνε την καταστολή, στα πλαίσια της «αντιδεξιάς εκστρατείας». 400-500 χιλιάδες στάλθηκαν σε «στρατόπεδα αναμόρφωσης μέσω της εργασίας». Ο Μάο υποστήριξε ότι ο «σκοπός ήταν να προσελκύσουμε τα φίδια έξω από τις τρύπες τους και να τα τσακίσουμε». Αυτή ήταν η πρώτη φάση των διωγμών που πραγματοποιήθηκαν από το νέο καθεστώς.

Το «Μεγάλο Άλμα προς τα μπρος»

Με το «Μεγάλο Άλμα προς τα μπρος» των ετών 1958-1961 ο Μάο εφάρμοσε μια στρατηγική ανάπτυξης της οικονομίας που χαρακτηριζόταν από την επιτάχυνση της κολεκτιβοποίησης τόσο στον γεωργικό όσο και στον βιομηχανικό τομέα. Στόχος ήταν η Κίνα να ξεπεράσει όλες τις καπιταλιστικές χώρες και να γίνει μια από τις ισχυρότερες χώρες του κόσμου. Από αγροτική υπανάπτυκτη χώρα το «Μεγάλο Άλμα» υποτίθεται ότι θα οδηγούσε την Κίνα, μέσα σε 15 χρόνια, στα επίπεδα της βιομηχανικής παραγωγής της Αγγλίας. Στην αφετηρία αυτού του φιλόδοξου εγχειρήματος υπήρχε η ιδέα ότι το επαναστατικό πάθος από μόνο του μπορεί να υπερπηδήσει όλα τα υλικά εμπόδια, ότι οι άνθρωποι, αν το θελήσουν, μπορούν να καταφέρουν τα πάντα. Με άλλα λόγια οι παραγωγικές σχέσεις προηγούνται των παραγωγικών δυνάμεων και αυτή η διαφοροποίηση εκφράζει την αντίθεση του κινέζικου μοντέλου με το ρωσικό.

Όσον αφορά την αγροτική παραγωγή, η παραγωγικότητα ήταν πολύ πιο χαμηλή από την επιθυμητή, πράγμα που οδήγησε την κυβέρνηση να καταφύγει σε ακραίες αποφάσεις. Οι αγρότες λοιπόν υποχρεώθηκαν να παίρνουν ώριμες καλλιέργειες από διάφορους αγρούς και να τις μεταφυτεύουν σε τεχνητά χωράφια, των οποίων η παραγωγικότητα διογκώνονταν υπερβολικά. Τα χωράφια με τις μεγάλες σοδειές ονομάστηκαν «Σπούτνικ» και η παραγωγικότητα τους μπορεί να φαίνονταν σε κάποιες περιπτώσεις εκατονταπλάσια ενός κανονικού χωραφιού. 15 Στα τέλη Ιουλίου η Λαϊκή Καθημερινή ενημέρωσε το λαό ότι «μπορούμε να παράγουμε όση τροφή θέλουμε». Μάλιστα ο Μάο τον Αύγουστο δήλωσε ότι «πρέπει να σκεφτούμε τι θα κάνουμε με το πλεόνασμα της αγροτικής παραγωγής». Παράλληλα υπήρξε αύξηση στην επίταξη τροφίμων. Μάλιστα αφού η παραγωγή εμφανίζονταν διογκωμένη το κράτος μπορούσε να παίρνει περισσότερα τρόφιμα από κάθε συνεταιρισμό.

Οι αγρότες δούλευαν με εντατικούς ρυθμούς, κάτω από εξοντωτικές και απάνθρωπες συνθήκες. Παρόλα αυτά έπρεπε να ξεπεράσουν τις όποιες δυσκολίες καθώς οι κυβερνητικοί στόχοι ήταν πολύ υψηλοί. Το πυρηνικό πρόγραμμα που μπήκε σε εφαρμογή ήταν μια μεγάλη πληγή για την οικονομία. Αφού σύμφωνα με τον απολογισμό της κυβέρνησης υπήρχε περίσσευμα σιτηρών, αυτά χρησιμοποιήθηκαν στις δοκιμές πυραύλων. Σε κάθε δοκιμή καταναλώνονταν 10 χιλιάδες τόνοι . Επίσης πραγματοποιήθηκαν αμέτρητα δαπανηρά έργα και πολλά από αυτά ήταν απλώς σπατάλη. Μάλιστα το 1975 στο Χενάν δεκάδες τεχνητές λίμνες που φτιάχτηκαν κατά τη διάρκεια του μεγάλου άλματος προς τα μπρος διαλύθηκαν από θύελλες και έπνιξαν δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους. Το 1999 33.000 έργα θεωρήθηκαν επικίνδυνα για το λαό.

Ο Μάο έδωσε μεγάλη έμφαση στην παραγωγή χάλυβα, που αποτελούσε το μέτρο σύγκρισης της Κίνας με τις καπιταλιστικές χώρες, σχεδιάζοντας να αυξήσει κατά πολύ την παραγωγή. Κάτι τέτοιο όμως ήταν ανέφικτο καθώς δεν υπήρχαν αρκετά εργοστάσια χάλυβα. Έτσι υιοθετήθηκε ένα πλήρως αντιλειτουργικό σχέδιο που συνοψίζεται στην εντολή που δόθηκε προς το λαό «ένα καμίνι σε κάθε σπίτι». Οι κινέζοι έπρεπε να λιώσουν όλα τα μεταλλικά τους αντικείμενα τα οποία ήταν απαραίτητα, όπως σκεύη, αγροτικά εργαλεία κλπ. Το σύνθημα για την προώθηση του σχεδίου ήταν ότι «όποιος παραδίδει μια σκαπάνη εξολοθρεύει έναν ιμπεριαλιστή, όποιος κρύβει ένα καρφί κρύβει έναν αντεπαναστάτη».

Στις πόλεις το Μεγάλο Άλμα βρέθηκε σε αδιέξοδο, καθώς ελλείψει ενός ολοκληρωμένου σχεδιασμού, μεγάλο μέρος της παραγωγής σπαταλιόταν λόγω ανισορροπιών μεταξύ των διαφορετικών κλάδων της βιομηχανίας. Έπειτα οι εργάτες μπορεί να δούλευαν τηρώντας πλέον 18ωρες ή 24ωρες βάρδιες όμως τα μηχανήματα φθείρονταν με πολύ έντονο ρυθμό.

Σε αντιδιαστολή με το Ρώσικο μοντέλο, στην Κίνα τα κέρδη που πραγματοποιούσε μια κρατική επιχείρηση, δεν παρέμεναν σε αυτή, αλλά ως επί τω πλείστων μεταφέρονταν στο δημόσιο ταμείο. Συνεπώς τα αποθέματα της επιχείρησης δεν μοιράζονταν σαν συμπλήρωμα του ατομικού εισοδήματος, με αποτέλεσμα το κέρδος να μην παίζει το ρόλο του υλικού κινήτρου για την ατομική παρακίνηση. Η παρακίνηση ήταν εφικτή μόνο σε συλλογική βάση, σε αντίθεση με το σταχανοφισμό στις ΕΣΣΔ .

Το καλοκαίρι του 1958 στο πλαίσιο της αγροτικής πολιτικής του Μεγάλου Άλματος ιδρύθηκαν οι Λαϊκές Κομμούνες, νέες δομές για την ύπαιθρο που περιελάμβαναν περίπου 25.000 άτομα η κάθε μια. Η κομμούνα αποτέλεσε τη θεμελιώδη μονάδα οργάνωσης της οικονομίας. Η γη κολλεκτιβοποιήθηκε και οι αγρότες οργανώθηκαν με βάση τις νέες ανάγκες σε ομάδες εργασίας μεγάλης κλίμακας. Στήθηκαν κοινοτικά εστιατόρια, παιδικοί σταθμοί κλπ, ώστε οι αγρότες, άντρες και γυναίκες να μπορούν να εργάζονται ακατάπαυστα.  Οι συνθήκες διαβίωσης στις κομμούνες ήταν δύσκολες, επειδή τα σπίτια ήταν από λάσπη, υπήρχε συνωστισμός και ήταν εύκολη η διάδοση ασθενειών. Βέβαια, οι κομμούνες ήταν ο μόνος τρόπος να αντιμετωπιστούν πιο αποτελεσματικά διάφορα πρακτικά προβλήματα.

Το 1958 ήταν μια σχετικά καλή χρονιά, αν και σε κάποιες περιοχές είχε ήδη ξεσπάσει ο λιμός πριν το τέλος του έτους. Όμως η κακή σοδειά του 1959-60 σε συνδυασμό με την αποδιάρθρωση στην ύπαιθρο απέβη μοιραία για πάνω από 20.000.000 κινέζους που έχασαν τη ζωή τους από την πείνα, από ασθένειες λόγω της κακουχίας και από την αδιάκοπη και εξοντωτική εργασία. Το «Μεγάλο Άλμα προς τα μπρος» είχε αποδειχτεί ένα άλμα στο κενό. Και αυτό φυσικά είχε αντίκτυπο στον ίδιο τον Μάο που έγινε δέκτης έντονης δυσαρέσκειας από κομματικά στελέχη, που κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Άλματος είχαν σταθεί στο πλευρό του.

 Ο Μάο Τσε-Τουνγκ απομονώνεται

Η αποτυχία του «Μεγάλου Άλματος προς τα μπρος» προκάλεσε διχασμό ανάμεσα στα κομματικά στελέχη, ενώ οδήγησε στην σταδιακή απομόνωσή του Μάο μέσα στο ΚΚΚ. Τις καταστροφές αυτού του εγχειρήματος τις χρεώθηκαν αρχικά οι τοπικοί αξιωματούχοι που είχαν εφαρμόσει τη γραμμή, αλλά ο Μάο σε μια διευρυμένη σύσκεψη της κεντρικής κομματικής επιτροπής του πήρε ο ίδιος την ευθύνη και παραιτήθηκε από τις περισσότερες επίσημες θέσεις που κατείχε. Ο ίδιος καταλάβαινε πως η αντίστροφη μέτρηση είχε αρχίσει. Τον Σεπτέμβριο του 1961 αντιλαμβάνονταν τον κίνδυνο να χάσει την εξουσία στο επόμενο κομματικό συνέδριο. 

Τον Ιανουάριο του 1962, και ενώ ο Μάο είχε απορρίψει την πρόταση πολλών στελεχών για την πραγματοποίηση συνεδρίου, συγκάλεσε μια συνέλευση του κόμματος. Όμως έτσι δεν θα υπήρχε δυνατότητα ψήφου και επομένως ούτε και η περίπτωση να καθαιρεθεί. Η συνέλευση ονομάστηκε το «συνέδριο των Επτά χιλιάδων» καθώς 7.000 υψηλόβαθμα στελέχη κατέφτασαν στο Πεκίνο ως εκπρόσωποι της συνέλευσης. Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας ο Μάο έδωσε στους εκπροσώπους το τελικό κείμενο της ομιλίας του με σκοπό να συμπεριλάβει τυχόν προτεινόμενες τροποποιήσεις. Ο Λιοόυ Σάο-Τσι θα εκφωνούσε την τελική ομιλία και το συνέδριο θα έκλεινε. Όμως τα πράγματα πήραν μια απρόβλεπτη πορειά, καθώς ο Μάο έπεσε θύμα ενός σχεδίου των αντιπάλων του. Ο Λιοόυ αντί να εκφωνήσει την ομιλία που είχε κυκλοφορήσει ως κείμενο στους εκπροσώπους, μπροστά στα 7.000 στελέχη του κόμματος επιτέθηκε ενάντια στην πολιτική του Μάο αναφέροντας πως ο κόσμος δεν είχε να φάει και να ντυθεί. «Του λείπουν τα πάντα που αφορούν τις βασικές ανάγκες του. Η γεωργική παραγωγή όχι μόνο δεν αυξήθηκε το 1959-61 αλλά αντιθέτως έπεσε πάρα πολύ […] Όχι μόνο δεν έχουμε κάνει ένα Μεγάλο Άλμα προς τα εμπρός αλλά έχουμε πάει πολύ πίσω». Επίσης έκανε έκκληση στους εκπροσώπους να μη δεχτούν το Νέο Άλμα που είχε προτείνει ο Μάο.

Αυτή η ξαφνική εξωτερίκευση προκάλεσε χείμαρρο αντιδράσεων και συμπαρέσυρε πολλούς εκπροσώπους να μιλήσουν ανοιχτά. Όπως έδειχναν τα πράγματα η γραμμή του Λιοου Σαοτσί είχε κερδίσει την υποστήριξη των εκπροσώπων, οπότε ο Μάο αποφάσισε να αποσυρθεί προσωρινά αφήνοντας τον Λίοου και τους άλλους αντιπάλους του του συμπεριλαμβανομένου του Ντιεγκ Ξίαο-Πινγκ και του Τσου Εν-λάι να πραγματοποιούν αλλαγές στην πολιτική του. Η «δεξιά» φράξια έπαιρνε προσωρινά στα χέρια της τα ηνία της κατάστασης, ως αποτέλεσμα της αποτυχίας της μέχρι τώρα πολιτικής του Μάο. Το πλαίσιο που θα οδηγούσε στην Πολιτιστική Επανάσταση είχε ήδη διαμορφωθεί.

 Αλλαγή πορείας

Το 1962 υπήρξε μια χρονιά φιλελεύθερης στροφής στην οικονομία. Οι αντίπαλοί του Μάο άρχισαν να εφαρμόζουν κάποια μέτρα στην οικονομία, που θυμίζουν αρκετά τη ΝΕΠ στη Ρωσία. Αν και οι περισσότερες Κομμούνες παρέμειναν στη θέση τους σα διοικητικές δομές ο έλεγχος της αγροτικής παραγωγής ξαναγύρισε στο επίπεδο του χωριού, ενώ ιδρύθηκαν και ιδιωτικές αγροτικές επιχειρήσεις. Εφαρμόστηκε η πολιτική του «σαν ζι γι μπάο» στη γεωργία που δίνει μεγαλύτερη ελευθερία και πεδίο δράσης στις δυνάμεις της αγοράς και αφήνει ελεύθερη τη διαμόρφωση των τιμών. Στις πόλεις ακολουθήθηκε αντίστοιχη πορεία. Τα πριμ παραγωγικότητας και η αμοιβή με το κομμάτι καθιερώθηκαν ξανά ενώ οι διευθυντές απέκτησαν μεγαλύτερη αυτονομία απέναντι στο κράτος στη διοίκηση των επιχειρήσεων. Ξαναεμφανίστηκαν ιδιωτικές αγορές και αυξήθηκε το εξωτερικό εμπόριο.

Αν και προσωρινά υπήρχε ανακούφιση,  τα αποτελέσματα ήταν ασήμαντα σε σχέση με τους στόχους της γραφειοκρατίας, καθώς τα νέα μέτρα δεν κατόρθωσαν να κάνουν την Κίνα να πλησιάσει έστω και λίγο τους παγκόσμιους ανταγωνιστές της. Αντίθετα, το χάσμα διευρύνθηκε. Επίσης άρχισαν να ξαναεμφανίζονται σημαντικές εισοδηματικές διαφορές μεταξύ πλουσίων και φτωχών και να υποβαθμίζεται το επίπεδο ζωής για μεγάλα τμήματα του αγροτικού πληθυσμού.

Παράλληλα το 1961 επήλθε η Σινοσοβιετική ρήξη και η Ρωσία απέσυρε τους τεχνικούς και τους συμβούλους της από την Κίνα. Η διατάραξη των σχέσεων των δύο χωρών σήμαινε ότι η εξωτερική στρατιωτική απειλή για την Κίνα είχε αυξηθεί.

Η Πολιτιστική Επανάσταση

Η έναρξη της πολιτιστικής επανάστασης

Αφού πέρασε ο λιμός, ο Μάο άρχισε να προετοιμάζει το έδαφος για τις μεγάλες εκκαθαρίσεις, ώστε να ανακτήσει τον έλεγχο του κόμματος. Το 1959 και το 1961 ο αντιδήμαρχος του Πεκίνου είχε γράψει δύο θεατρικά έργα που παρουσίαζαν την αδιαφορία και τη σκληρότητα ενός αυτοκράτορα προς τους φτωχούς αγρότες αφήνοντας σαφείς υπαινιγμούς για τον Μάο. Το 1963 ο Μάο αντεπιτέθηκε γράφοντας ένα άρθρο, το οποίο καμιά εφημερίδα του Πεκίνου δεν ήθελε να δημοσιεύσει, και το οποίο τελικά δημοσιεύτηκε σε ένα ασήμαντο περιοδικό της Σαγκάης. Αυτό αποτέλεσε την αφορμή της πολιτιστικής επανάστασης καθώς ο Μάο διαπίστωσε πως αδυνατούσε ολότελα πλέον να ελέγξει τον κρατικό μηχανισμό. Ταυτόχρονα είχε αρχίσει να έχει υποψίες πως οι κομματικοί του αντίπαλοι σε συνεργασία με τους Ρώσους σχεδιάζει την ανατροπή του. Η κυβέρνηση Μπρέζνιεφ, αφενός δεν ακολούθησε την γραμμή που περίμενε ο Μάο, δηλαδή την αποκήρυξη της «αποσταλινοποίησης» και αφετέρου δεν είχε καμιά συναλλαγή με τον Μάο. Αντίθετα στο παρελθόν είχε έρθει σε επαφή με τον Λιοόυ Σαοτσί και είχε αναπτύξει κάποια σχέση μαζί του, πράγμα που τροφοδοτούσε τις υποψίες του Μάο.

Μέχρι τα τέλη του 1965 ο Μάο διόρισε τη σύζυγό του υπεύθυνη στο υπουργείο πολιτισμού, η οποία έπαιξε ηγετικό ρόλο στη διεξαγωγή της πολιτιστικής επανάστασης. Η τέχνη αποτελούσε έναν από τους κύριους στόχους. Αρχικά η κυρία Μάο συνέταξε ένα μανιφέστο καταγγελτικού περιεχομένου για τον «αφανισμό των τεχνών», το οποίο γνωστοποιήθηκε ευρέως τον Απρίλη του 1966.25 (595). Πρώτο στόχο αποτέλεσαν τα μυθιστορήματα καθώς εξυπηρετούσαν «αντικομματικές δραστηριότητες». Τα βιβλία δυτικών συγγραφέων όπως ο Γκαίτε και ο Σαίξπηρ αποσύρθηκαν από τα μαγαζιά και καταστράφηκαν. Στη θέση τους μπήκαν έργα του Μάο. Στη συνέχεια απαγορεύτηκαν πολλά έργα της όπερας ξεκινώντας με μια κατηγορία που ονομάζονταν «Δράματα με Φαντάσματα» και αναφερόντουσαν στην εκδίκηση που έπαιρναν τα πνεύματα νεκρών θυμάτων από τους θύτες τους. Τα έργα συνθετών όπως ο Μπαχ, ο Μπάρτοκ και ο Σοστάκοβιτς χαρακτηρίστηκαν «αστικά, φεουδαρχικά και ρεβιζιονιστικά».

Ένα μήνα μετά το πολιτικό γραφείο συνεδρίασε για να εγκρίνει τυπικά τον κατάλογο των ονομάτων που θα αποτελούσαν τα πρώτα θύματα των εκκαθαρίσεων. Τα τέσσερα άτομα στον κατάλογο ονομάστηκαν «αντικομμουνιστική κλίκα» και περιλάμβαναν τον δήμαρχο Πενγκ, τον επιτελάρχη Λουό, τον υπεύθυνο για την επικοινωνία με τη Ρωσία και τον πρώην αρχηγό των μέσων ενημέρωσης. Ο κατάλογος επικυρώθηκε και τα μέλη της κλίκας τέθηκαν υπό κράτηση. 27

τα τέλη του 1966 ο Μάο ίδρυσε ένα καινούριο γραφείο, τη Μικρή Ομάδα της Πολιτιστικής Επανάστασης, επικεφαλής της οποίας διόρισε τη σύζυγο του. Η προβολή του Μάο και η προώθηση της προσωπολατρίας του αποτελούσε πλέον προτεραιότητα. Η Λαϊκή Καθημερινή κάθε μέρα δημοσίευε μια φωτογραφία του στο πρωτοσέλιδο και κάποια από τα αποφθέγματά του. Κυκλοφόρησαν κονκάρδες με το πρόσωπο του Μάο, και αναρίθμητα πορτραίτα του. Εκείνο το καλοκαίρι στάλθηκε σε όλους το Κόκκινο Βιβλιαράκι, με σκοπό να το φέρνουν σε κάθε δημόσια εκδήλωση και να απαγγέλλουν απέξω αποσπάσματα.

Τον Ιούνιο οι φοιτητές, τα επίλεκτα εκτελεστικά όργανα της Πολιτιστικής Επανάστασης, πήραν εντολή να καταδικάσουν τους καθηγητές τους ως φορείς «μικροαστικών ιδεών» και καταργήθηκαν οι εξετάσεις. Η νεολαία άρχισε να οργανώνεται σε ομάδες. Η πρώτη φάση της πολιτιστικής επανάστασης ήταν πραγματικότητα. Οι καθηγητές και οι εκπαιδευτικοί διοικητές αποτέλεσαν τα πρώτα θύματα της πολιτιστικής επανάστασης. Αρκετοί σε όλη τη χώρα ξυλοκοπήθηκαν, εξευτελίστηκαν και βασανίστηκαν. Σε αυτό το σημείο εμφανίζεται η βασική αντίφαση της Πολιτιστικής Επανάστασης που συνοψίζεται στο εξής: από τη μια μεριά εξέφραζε μια βαθύτερη κίνηση των μαζών στη βάση της κοινωνίας, αλλά από την άλλη συμπύκνωνε τις απόπειρες των διαφόρων κομματικών μπλοκ να επιβάλλουν τις θέσεις τους κι έναν νέο τρόπο συνάρθρωσης τους. Αυτή η αντίφαση, εκφράστηκε ως αντίθεση μέσων και σκοπών και από την πρώτη στιγμή φανέρωνε και το όριο πάνω στο οποίο η Πολιτιστική Επανάσταση θα σκόνταφτε διαρκώς.

Οι Ερυθροφρουροί και η δράση τους

Στις 2 Ιουνίου του 1966 μια ομάδα μαθητών γυμνασίου από το Πεκίνο τοιχοκόλλησε μια αφίσα η οποία έγραφε «Ανθρώπινα αισθήματα και κουραφέξαλα! Θα είμαστε βίαιοι! Θα σας ρίξουμε καταγής και θα σας ποδοπατήσουμε» και στην οποία υπέγραφε ως «Ερυθροφρουροί». Στις 1 Αυγούστου ο Μάο έστειλε μια επιστολή στους Ερυθροφρουρούς δηλώνοντας την «φλογερή υποστήριξή του» και ενημέρωσε τα υψηλά στελέχη ότι πρέπει να τους προωθήσουν. Οι αξιωματούχοι έπρεπε να ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να συγκροτήσουν ομάδες Ερυθροφρουρών. Σύντομα οι Ερυθροφρουροί ξεκίνησαν έντονες βιαιοπραγίες και ο Μάο έδωσε εντολή στην αστυνομία και στο στρατό να μην επεμβαίνουν καθόλου στις δράσεις της νεολαίας, αφήνοντας την ουσιαστικά ανεξέλεγκτη.

Εκτός από τα σχολεία η διαταγή προς τους Ερυθροφρουρούς ήταν να διευρύνουν τη δράση τους και ενάντια στην πολιτιστική κληρονομιά. Στις 18 Αυγούστου ο Μάο στάθηκε δίπλα στον Λιν Μπιαό στην Τιενανμέν και τον άκουγε να λέει σε πλήθος Ερυθροφρουρών «Συντρίψτε τον παλιό πολιτισμό»! Έτσι άρχισαν αιφνιδιαστικές έρευνες στα σπίτια διανοούμενων σε ολόκληρη τη χώρα. Πολλοί βασανίστηκαν άγρια ή δολοφονήθηκαν. Κάηκαν βιβλία, πίνακες, μουσικά όργανα. Οτιδήποτε μπορούσε να θεωρηθεί «αστική» ή «φεουδαρχική» κουλτούρα έπρεπε να καταστραφεί. Όσον φορά τα ιστορικά μνημεία, τα περισσότερα κατεδαφίστηκαν. Παράλληλα ο παλιός πολιτισμός δεν αντικαταστάθηκε από κάποιον καινούριο, καθώς οι τέχνες γνώρισαν εκείνη την περίοδο μεγάλη παρακμή. Στην πραγματικότητα η τέχνη αποτελούσε ένα μέσον εξύμνησης του Μάο και τίποτα περισσότερο. Επίσης τα βιβλία γενικού ενδιαφέροντος ήταν γεμάτα από αποφθέγματα του Μάο. 28 Η Κίνα ήταν ένα πολιτιστικό νεκροταφείο. Και αυτό ήταν ενδεικτικό της κοινωνικής κατάστασης. Όπως υποστηρίζει ο Τρότσκι «η κουλτούρα είναι ο δείκτης ζωντάνιας μιας κοινωνίας».

Στους δρόμους της Κίνας εμφανίστηκαν οι εφημερίδες τοίχου (ντατζεμπάο) που έγραφαν με μεγάλα γράμματα διάφορα αποφθέγματα του Μάο όπως «Είναι δίκαιο να εξεγείρεσαι», «Nα τολμάμε να αγωνιζόμαστε», «Βομβαρδίστε το Γενικό Επιτελείο» ή μικρά άρθρα. Η προσωπολατρία είχε πάρει τεράστιες διαστάσεις, σχεδόν θρησκευτικές. Κάθε οικογένεια έπρεπε να αρχίσει τη μέρα της προσκυνώντας το πορτραίτο του. Τον αποκαλούσαν «Κόκκινο, κόκκινο ήλιο στις καρδιές μας». Παντού εγκαταστάθηκαν πορτραίτα του «Μεγάλου Τιμονιέρη». Όλοι έπρεπα να μπορούν να απαγγείλουν αποσπάσματα από το «Κόκκινο Βιβλιαράκι». Πολλές φορές αγρότες από απομακρυσμένες περιοχές ταξίδευαν πολύ μακριά για να μπορέσουν να το αποκτήσουν. Όταν ο Μάο κολύμπησε στον ποταμό Γιανκτσέ, σύμφωνα με κυβερνητικές πηγές τέσσερις φορές πιο γρήγορα από το παγκόσμιο ρεκόρ(!), εκατοντάδες Ερυθροφρουροί πνίγηκαν προσπαθώντας να φτάσουν το κατόρθωμά του.

  

Η επανάσταση στο εκπαιδευτικό σύστημα

Κατά την πολιτιστική επανάσταση είναι γεγονός ότι πραγματοποιήθηκαν ριζοσπαστικές αλλαγές στο σύστημα εκπαίδευσης. Μια από τις σπουδαιότερες ήταν η ίδρυση των εργοστασιακών πανεπιστήμιων με σκοπό να διαμορφωθούν τεχνικοί, που προέρχονται από τις γραμμές της εργατικής τάξης. Τα εργοστασιακά πανεπιστήμια ήταν μια απόπειρα, να συντριβεί το μονοπώλιο των «ειδικών» και από την άλλη οι εργάτες να κατακτήσουν τη σύνδεση θεωρίας-πράξης.

Αλλαγές υλοποιήθηκαν και σε άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Γενικά πραγματοποιείται η επονομαζόμενη εκπαίδευση με «ανοιχτές πόρτες». Ο αριθμός των θεωρητικών μαθημάτων μειώθηκε στο ελάχιστο και το μεγαλύτερο μέρος της εκπαίδευσης γίνονταν σε περιορισμένες ομάδες εργασίας, που προσπαθούσαν να λύσουν πρακτικά προβλήματα. Η ελαχιστοποίηση των θεωρητικών σταδιακά καλλιεργούσε μια απαξίωση προς τη θεωρητική μόρφωση.

Ο στόχος όλων αυτών των αλλαγών στον τομέα της εκπαίδευσης ήταν να ξεριζωθεί ο διαχωρισμός και η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργασία, που χαρακτηρίζει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής.

Η κατάσταση βγαίνει εκτός ελέγχου

Ο Μάο πραγματοποιώντας την «Μεγάλη Προλεταριακή Πολιτιστική Επανάσταση», εξήγαγε την εσωτερική μάχη μεταξύ κομματικών στελεχών εκτός κόμματος για να μπορέσει να επανακτήσει τον έλεγχο εντός του. Στα τέλη όμως του 1966 η κατάσταση είχε οξυνθεί βαθιά και τα πράγματα βρίσκονταν πλέον εκτός ελέγχου. Είναι λογικό σε μια τόσο γρήγορα εξελισσόμενη και ρευστή κατάσταση να μην μπορεί να ασκηθεί συγκεντρωτικά έλεγχος από έναν πυλώνα εξουσίας.

Εκείνη την περίοδο άρχισε να επανεμφανίζεται και η κινέζικη εργατική τάξη στην πολιτική σκηνή ως οργανωμένη δύναμη. Εργοστασιακοί εργάτες άρχισαν να πλαισιώνουν ομάδες Ερυθροφρουρών και να προβάλλουν τα δικά τους αιτήματα. Στα τέλη του 1966 ξέσπασε απεργιακό κύμα που κράτησε πάνω από ένα μήνα. Τα αιτήματα των εργατών ήταν: αυξήσεις στους μισθούς, βελτίωση συνθηκών εργασίας, μείωση ωραρίου και κατάργηση των προνομίων των διευθυντών. Η μόνη λύση θα ήταν να επέμβει ο στρατός, καθώς διαμορφώνονταν ο κίνδυνος μιας πραγματικής εργατικής εξέγερσης. Αλλά ο Μάο δεν μπορούσε να είναι βέβαιος πως θα έχει με το μέρος του τις ένοπλες δυνάμεις.

Ο στρατός μπαίνει στο παιχνίδι

Το απεργιακό κύμα που εκδηλώθηκε το Δεκέμβρη του 1966 ουσιαστικά δεν είχε σταματήσει. Την άνοιξη και το καλοκαίρι αγκάλιασε τους βιομηχανικούς εργάτες σε ολόκληρη την Κίνα, πολλές φορές μέσω των σιδηροδρομικών που βρίσκονταν στην πρωτοπορία των απεργιών. Επίσης σε πολλές περιοχές συγκρούονταν μεταξύ τους διαφορετικές ομάδες Ερυθροφρουρών.

Έτσι αφενός υπήρχε κοινωνική ειρήνη και αφετέρου η εργατική τάξη σήκωνε ξανά κεφάλι. Η μεγάλη έκρηξη ήρθε στη Σαγκάη τον Γενάρη του 1967, όπου οι εργάτες κατέλαβαν το δημαρχείο και ίδρυσαν τη «Λαϊκή Κομμούνα της Σαγκάης». Η φλόγα που άναψε στη Σαγκάη ήταν το καμπανάκι για τη μαοϊκή ηγεσία. 37 Ο Μάο είχε ανάγκη από τις ένοπλες δυνάμεις για να ελέγξει την κατάσταση. Μέχρι τις αρχές του 1967 είχε ήδη αντικαταστήσει πολλά κομματικά στελέχη με στρατιωτικούς, πιστεύοντας πως έτσι θα θέσει την κατάσταση υπό τον έλεγχό του. Από το καλοκαίρι του ίδιου έτους και μετά ο στρατός άρχισε να παίρνει στα χέρια του τις τοπικές κυβερνήσεις, τα πανεπιστήμια και τα εργοστάσια και να επιβάλει το τέλος των συγκρούσεων μεταξύ των Ερυθροφρουρών, ανακόπτοντας έτσι και την γνήσια κοινωνική δυναμική των εργατικών κινητοποιήσεων. Όταν δηλαδή δημιουργήθηκε το πλαίσιο που ενδεχομένως να οδηγούσε σε μια γνήσια επανάσταση από την εργατική τάξη, το πείραμα της Πολιτιστικής Επανάστασης έπρεπε να τερματιστεί δείχνοντας και τα όρια της που σταματούσαν στο εποικοδόμημα.

Δύναμη κρούσης

Με την επιλογή του στρατού ως πυλώνα εξουσίας το πρόβλημα που παρουσιάστηκε ήταν πως οι στρατιωτικοί αφενός δεν ήταν αρκετά βίαιοι, και αφετέρου προστάτευαν διωγμένα πρώην στελέχη. Έπειτα ο Μάο βασίστηκε στους στρατιωτικούς για να διαλέξουν ποιοι Στασιαστές θα αποτελούσαν τις νέες ομάδες. Σε κάθε περιοχή όμως υπήρχαν αντίπαλες ομάδες Στασιαστών και οι στρατιωτικοί είχαν την τάση να μην επιλέγουν τους «αριστερούς».

Ο Μάο ήταν απογοητευμένος από το στρατό και το καλοκαίρι του 1967 σκέφτονταν να δημιουργήσει μια «δύναμη κρούσης» που θα αποτελούταν από Στασιαστές της «Αριστεράς». Έπρεπε δηλαδή να διεξάγει ένα ξεκαθάρισμα μέσα στις ομάδες των Στασιαστών. Με την ενθάρρυνση του Μάο ξεκίνησαν επιθέσεις ενάντια στους «Συντηρητικούς» με αποκορύφωμα μια σφοδρή μάχη που διεξάχθηκε στις 4 Αυγούστου στη Σαγκάη. Αυτή η μάχη μεταξύ»αριστερών» και «συντηρητικών» Στασιαστών ήταν η πιο ισχυρή μάχη που δόθηκε κατά τη διάρκεια της πολιτιστικής Επανάστασης. Μέχρι το βράδυ υπήρχαν εκατοντάδες νεκροί και τραυματίες.

Σε πολλές περιοχές παρουσιάστηκε το πρόβλημα πως διαφορετικές ομάδες διεκδικούσαν τον τίτλο των «Αριστερών» και ανταγωνίζονταν για το ποια είναι η πιο μαχητική. Έτσι σε διάφορες επαρχίες διεξάχθηκαν μικροί εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των αντίπαλων ομάδων. Ο Μάο κατάλαβε πως η ιδέα της δημιουργίας δύναμης Κρούσης  δεν ήταν πραγματοποιήσιμη. Έτσι στις 5 Σεπτεμβρίου διέταξε να επιστραφούν όλα τα όπλα, αλλά οι εντολές του σε μεγάλο βαθμό αγνοήθηκαν. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν και το 1968 παρά τις συνεχείς εντολές από το Πεκίνο.

Καταστολή

Από το τέλος του 1968 ακολούθησε συντονισμένη καταστολή. Χιλιάδες νεαροί στέλνονταν μαζικά εξορία στην ύπαιθρο με σκοπό να διαλυθούν οι Ερυθροφρουροί και να σταματήσουν οι συγκρούσεις. Τώρα οι διωγμένοι γραφειοκράτες επέστρεφαν στα πόστα τους και είχαν πλέον την ευκαιρία να πάρουν εκδίκηση. Το χειρότερο όμως ήταν η άγρια καταστολή. Στην Καντόνα και σε άλλες επαρχίες έγιναν άγριες σφαγές Στην επαρχία Κουανξί η καταστολή άφησε πίσω της 100.000 νεκρούς. Μια από τις επαρχίες που υπέφεραν περισσότερο ήταν η εσωτερική Μογγολία, καθώς υπήρχαν υποψίες περί σχεδίου απόσχισης της επαρχίας από την Κίνα και ένωσης με την εξωτερική Μογγολία και με τους Ρώσους.

Εμπλοκή με τους σοβιετικούς

Στις αρχές του 1969 τα πράγματα είχαν τεθεί υπό έλεγχο και ο Μάο έχοντας εξασφαλίσει τον νέο μηχανισμό εξουσίας, συγκάλεσε τον Απρίλιο του 1969 το 9ο κομματικό συνέδριο για να επισημοποιήσει τη νέα ισορροπία.

Παράλληλα με τις προετοιμασίες του συνεδρίου ο Μάο αποφάσισε να συνοδεύσει το «θρίαμβο» της Πολιτιστικής Επανάστασης απέναντι στους «ρεβιζιονιστές» με μια ελεγχόμενη στρατιωτική εμπλοκή με τη Ρωσία. Έτσι στις 2 Μαρτίου μια κινέζικη επίλεκτη ομάδα έστησε ενέδρα στους Ρώσους στο Τζένμπαο (μια ακατοίκητη νησίδα πάνω στον ποταμό Ουσσούρι) σκοτώνοντας 32 στρατιώτες. Προς έκπληξη του Μάο η απάντηση των Ρώσων ήταν σφοδρότατη. Εξαπέλυσαν πυραύλους, οι οποίοι έφτασαν 20 χιλιόμετρα μέσα στην Κίνα. Ο απολογισμός ήταν 60 Ρώσοι και 800 Κινέζοι νεκροί.

Η αναζωπύρωση του φόβου μιας εισβολής των Ρώσων ήταν ακόμη ένας παράγοντας που οδήγησε τα διαφορετικά κομμάτια της γραφειοκρατίας να ζητήσουν να μπει ένα τέλος.

Επίσημη λήξη της Πολιτιστικής Επανάστασης

Στο ένατο συνέδριο του ΚΚΚ τον Απρίλιο του 1969, το οποίο έγινε κάτω από μεγάλη μυστικότητα εξαιτίας φόβων για ρώσικη επίθεση κατά του συνεδρίου, ανακοινώθηκε επίσημα η λήξη της πολιτιστικής επανάστασης. Βέβαια εντός του στο πλαισίου που είχε διαμορφωθεί δεν ήταν δυνατόν μια συνεδριακή απόφαση να θέσει τέλος σε αυτή τη διαδικασία. Πλέον είχαν απελευθερωθεί τεράστιες δυνάμεις και είχε δημιουργηθεί μια εκρηκτική κοινωνική κατάσταση. Τα επόμενα χρόνια διάφορες αντίπαλες ομάδες προσπαθούσαν να υποτάξουν η μια την άλλη. Έτσι οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν για πολύ καιρό ακόμη.

Ο Λιν Μπιάο δολοφονείται

Η συνεργασία του Μάο με τον Λιν Μπιάο κλονίστηκε γύρω στα μέσα του 1970 ύστερα όμως από μια διαφωνία τους σε σχέση με την προεδρία του κράτους. Ο τελευταίος κάτοχος του συγκεκριμένου αξιώματος ήταν ο Λιόου Σάο-τσι. Ο Μάο ήθελε να καταργήσει εντελώς αυτή τη θέση, ενώ ο Λιν επέμενε να γίνει ο Μάο πρόεδρος και ο ίδιος αντιπρόεδρος. Οι υπόλοιποι τρεις ηγέτες συμφώνησαν με τον Λιν Μπιάο, γεγονός που αποδείκνυε την επιρροή του στα ανώτατα στελέχη. Τελικά η διαμάχη αυτή έληξε καθώς ο Λιν μπιάο δολοφονήθηκε μαζί με μέλη της οικογένειά του.

Ο Ντεγκ Σιαο-πινγκ επανέρχεται

Ο Ντεγκ Ξιάο-πινγκ το 1966 είχε υπάρξει θύμα της πολιτιστικής επανάστασης, καθώς είχε εναντιωθεί στην πολιτική του Μάο. Έτσι κατηγορήθηκε ότι προχωρούσε «δεύτερος πάνω στο δρόμο για τον καπιταλισμό», ακριβώς πίσω από τον Λιόου Σάο-Τσι. Το 1967 τέθηκε υπό κατ΄ οίκον κράτηση και αργότερα εξορίστηκε και δούλευε σε εργοστάσιο τρακτέρ.

Το 1973 όμως ο Μάο τον επανέφερε στους ηγετικούς κύκλους και τον έκανε μέλος του πολιτικού γραφείου και υπεύθυνο για το στρατό, καθώς η υγειά του Τσοου Ενλάι χειροτέρευε. Μόλις όμως ο Ντιεγκ ανέλαβε την εξουσία άρχισε να εφαρμόζει το δικό του πρόγραμμα το οποίο στηρίζονταν στην ανατροπή της Πολιτιστικής Επανάστασης. Επίσης προσπάθησε να αποκαταστήσει μαζικά τα διωγμένα στελέχη και να τα επαναφέρει στις θέσεις τους.

Η «αποκατάσταση» της τάξης από το στρατό σε συνδυασμό με την επαναφορά Ντεγκ Ξιάο-πινγκ επέτρεψε στη δεξιά πτέρυγα του κόμματος να ανασυσταθεί και να προετοιμάσει τους όρους για τη διεκδίκηση της εξουσίας.

 

Η συμμορία των τεσσάρων

Ο Μάο έπρεπε να βρει έναν τρόπο να υπερασπίσει την κληρονομιά της Πολιτιστικής Επανάστασης. Γι αυτό δημιούργησε τη «συμμορία των τεσσάρων» που περιλάμβανε τέσσερις «πυλώνες» της πολιτιστικής επανάστασης. Αυτοί ήταν η κυρία Μάο, ο Τζανγκ Τσουν-τσιάο, ο διευθυντής τύπου Γιάο Ουέν-γιουάν και ο Προστατευόμενος (Χουνγκ Ουέν).

Ο Ντιεγκ έφτιαξε και αυτός μια δική του συμμαχία με τον στρατάρχη Γιε, τον επικεφαλής του στρατού και με τον πρωθυπουργό Τσόου Εν-λάι. Ήταν η πρώτη φορά που κάποιος αψηφούσε την απαγορευτική εντολή για τη δημιουργία συμμαχιών που είχε εκδώσει ο Μάο δεκαετίες πριν. Ο Μάο φαίνονταν πως είχε χάσει τον έλεγχο και αναδυόταν ένας ισχυρός ανταγωνιστικός πόλος εξουσίας

Ο θάνατος του Τσόου Εν-Λάι και η εξέγερση

Τελικά παρά τις αντιπαλότητες μεταξύ των υψηλόβαθμων στελεχών μια πραγματική απειλή για το καθεστώς δημιουργήθηκε από μια απρόβλεπτη μαζική εξέγερση στο Πεκίνο μετά το θάνατο του Τσόου Εν-Λάι. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε την έκφραση μαζικής θλίψης. Τη μέρα που η σορός μεταφέρθηκε στο κρεματόριο τουλάχιστον 1.000.000 άνθρωποι βγήκαν και στάθηκαν στους δρόμους του Πεκίνου σε μια συμβολική πολιτική κίνηση.

Ένα χρόνο μετά, τον Απρίλιο του 1976 εκδηλώθηκε μια απειλητική για το καθεστώς εξέγερση. Ο σπινθήρας των συγκρούσεων άναψε όταν η αστυνομία απομάκρυνε από το μνημείο της πλατείας Τιενανμέν τα στεφάνια που είχαν τοποθετηθεί στη μνήμη του Τσόου Εν-λάι. Τα πλήθη απαιτούσαν να τοποθετηθούν ξανά τα στεφάνια στη θέση τους και η αστυνομία επιτέθηκε εναντίον τους με σφοδρότητα. Πάνω από 100.000 άτομα πήραν μέρος σε συγκρούσεις με την αστυνομία, την πολιτοφυλακή και το στρατό. Κάηκαν περιπολικά και αστυνομικά τμήματα, ενώ καταστράφηκαν σταθμοί της πολιτοφυλακής. Οι συγκρούσεις κράτησαν μέχρι αργά το βράδυ όπου εκατοντάδες διαδηλωτές που είχαν παραμείνει στην πλατεία ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου από την αστυνομία. Συγκρούσεις έγιναν και σε άλλες πόλεις.

Υπεύθυνος για τις συγκρούσεις θεωρήθηκε ο Ξιαό-πινγκ ο οποίος έπεσε και πάλι σε δυσμένεια. Απομακρύνθηκε από το σπίτι του και φυλακίστηκε για τρεις μήνες σε μια άλλη γειτονιά του Πεκίνου.

Οι τελευταίες μέρες του Μάο Τσε-Tουνγκ

Η σύντομη αποπομπή του Ντιέγκ Ξιαο-πινγκ δεν κατάφερε να τον απομονώσει πολιτικά. Αντιθέτως γίνονταν πορείες υποστήριξής του που στρέφονταν ενάντια στη συμμορία των τεσσάρων. Η απειλή δεν είχε περάσει. Μάλιστα τα περισσότερα κομματικά στελέχη πίστευαν πως η «Συμμορία των τεσσάρων» πρέπει να απομακρυνθεί από το πολιτικό σκηνικό.

Στο μεταξύ η κατάσταση της υγείας του Μάο είχε επιδεινωθεί. Τον Φεβρουάριο του 1976 ο Νίξον, έχοντας ήδη παραιτηθεί για το Ουοτεργκέιτ, επισκέφτηκε ξανά την Κίνα και συναντήθηκε με τον Μάο για τελευταία φορά, μετά από πρόσκληση του τελευταίου. Τις τελευταίες μέρες του ο Μάο τις πέρασε σε ένα αντισεισμικό κτίριο που είχε χτιστεί ειδικά για εκείνον με τις απαραίτητες προδιαγραφές ασφαλείας στο Τζουνγκ-νανχάι. Είχε μεταφερθεί εκεί τον Ιούλιο όταν ένας ισχυρός σεισμός δόνησε το Πεκίνο, αλλά τελικά δεν έμεινε για μεγάλο διάστημα. Στις 9 Σεπτεμβρίου 10 λεπτά μετά τα μεσάνυχτα ο Μάο Τσε-τουνγκ άφησε την τελευταία του πνοή.

 

Μετά τον Μάο

Ένα μήνα μετά τον θάνατο του Μάο η «Συμμορία των Τεσσάρων» συνελήφθη και ο μηχανισμός που οι ίδιοι είχαν στήσει κατά την Πολιτιστική επανάσταση στράφηκε εναντίον τους. Όπως παραδέχτηκε ένας καναδός υποστηρικτής του Μάο «η Λαϊκή Ημερησία χρησιμοποίησε την ίδια γλώσσα για να περιγράψει τους τέσσερις και τα εγκλήματά τους σαν κι αυτή που είχε χρησιμοποιήσει για να καταδικάσει τον Ντιεγκ Ξιάο-πινγκ μερικούς μήνες νωρίτερα. Δεν θα έπεφτε έξω κάποιος αν διαπίστωνε ότι μερικές φορές τα άρθρα είχαν απλά ξαναγραφτεί με τις κατάλληλες αλλαγές στα ονόματα για να ταιριάζουν με τις νέες περιστάσεις».

Ο δρόμος ήταν πλέον ανοιχτός για την «εκσυγχρονιστική» πτέρυγα του κόμματος. Οι εκσυγχρονιστές ήρθαν στην εξουσία στα τέλη του 1978 χωρίς να έχουν απέναντί τους ουσιαστικά κάποια συγκροτημένη αντίπαλη πτέρυγα. Το σύνθημα του Ξιάο-πινγκ «δεν έχει σημασία αν ο γάτος είναι άσπρος ή μαύρος, αρκεί να πιάνει ποντίκια» ήταν χαρακτηριστικό για όσα ακολούθησαν.

Εκείνο το διάστημα, στους δρόμους ανάβλυζε το κίνημα της «Δημοκρατίας του Τοίχου», το οποίο στηρίχθηκε σε μικρές ομάδες αντιφρονούντων. Το κίνημα σταδιακά άρχισε να αναπτύσσει δικά του αιτήματα, παρόλο που η εκσυγχρονιστική πτέρυγα το υποστήριζε σιωπηλά βλέποντας έναν δυνατό σύμμαχο ενάντια στους «σκληροπυρηνικούς» μαοϊκούς. Καθώς όμως το κίνημα γίνονταν πιο ριζοσπαστικό και ανέβαζε τον πήχη, τα πράγματα άλλαξαν. Οργανώθηκαν μαχητικές διαδηλώσεις που απαιτούσαν να παρθούν μέτρα για τους εξόριστους και να τερματιστεί η λογοκρισία. Ο Ντεγκ Ξιάο-πινγκ θέλησε να περιορίσει το κίνημα καθώς δεν είχε κανένα σκοπό να προχωρήσει σε δημοκρατικά μέτρα. Μάλιστα όταν το «Κίνημα του Τοίχου» εκπλήρωσε την «αποστολή» του επήλθε η καταστολή. Απαγορεύτηκαν τα ανεπίσημα περιοδικά και οι εφημερίδες τοίχου, πραγματοποιήθηκαν μαζικές διώξεις και δημόσιες εκτελέσεις. Αυτοί που υπέστησαν διώξεις στη διάρκεια της Πολιτιστική Επανάστασης χρησιμοποίησαν αποκλειστικά τη βία για να εξαφανίσουν το κίνημα. Οι εκσυγχρονιστές έδειχναν πλέον το αληθινό τους πρόσωπο.

Τα επόμενα χρόνια χαρακτηρίζονται από την συντονισμένη επίθεση ενάντια στην εργατική τάξη και τους αγρότες. Οι ανισότητες μεγαλώνουν, το βιοτικό επίπεδο πέφτει, η κοινωνική πρόνοια εξαφανίζεται, καταργείται η κατοχυρωμένη μονιμότητα της εργασίας. Ακολουθούν απολύσεις των μη παραγωγικών εργατών και καταργούνται οι κρατικές επιδοτήσεις στις τιμές των τροφίμων και στις στεγαστικές δαπάνες. Η καπιταλιστική παλινόρθωση είναι πλέον πραγματικότητα και η δυσαρέσκεια της εργατικής τάξης ολοένα και αυξάνεται. Παράλληλα παρουσιάζονται διαφωνίες ανάμεσα στους εκσυγχρονιστές για την κινέζικη οικονομία. Το 1985 ο Ξιάο-πινγκ δέχεται τη δημόσια επίθεση του οικονομολόγου Τσεν Γιουν για την οικονομική διαχείριση, τη διαφθορά που διαπερνά τη γραφειοκρατία, τη δυσαρέσκεια των εργατών και την οικονομική διείσδυση της Ιαπωνίας στην Κίνα. Η ταξική πάλη είχε πραγματικά οξυνθεί, και η συσσωρευμένη αγανάκτηση οδήγησε στην ιστορική εξέγερση εργατών και φοιτητών στην πλατεία Τιενανμέν το 1989, που έληξε με αιματηρή καταστολή. Η σφαγή της Τιενανμέν αποκάλυψε την πολιτική χρεοκοπία του ΚΚΚ σε όλο της το μέγεθος.

 

Κριτική στην Πολιτιστική Επανάσταση

Έχουν περάσει 20 χρόνια από την εξέγερση της Τιενανμέν και το ΚΚΚ εξακολουθεί να βρίσκεται στην εξουσία. Η Κίνα έχει αναδειχθεί σε ισχυρό πυλώνα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας καθώς τα φτηνά εργατικά χέρια εξασφαλίζουν την άντληση τεράστιας υπεραξίας. Μάλιστα στην Κίνα, αντίθετα με τη Ρωσία δεν υπήρξε «κατάρρευση» ή ανατροπή του καθεστώτος, παρά ένα ομαλό πέρασμα στην οικονομία της αγοράς. Η κληρονομιά της Πολιτιστικής Επανάστασης  είναι σημαντική για τη μαρξιστική σκέψη , καθώς έθεσε σε αμφισβήτηση πολλά συστατικά στοιχεία του σοβιετικού μοντέλου, που θεωρούνταν δεδομένα μέχρι τότε. Για το παγκόσμιο μαοϊκό ρεύμα η Μεγάλη Προλεταριακή Πολιτιστική Επανάσταση ήταν μια γνήσια πολιτική επανάσταση ενάντια στη γραφειοκρατία και είχε σκοπό την αυθεντική Eργατική Δημοκρατίας στο πρότυπο της Κομμούνας του Παρισιού.  Ηταν όμως πράγματι έτσι; Παρακατω θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε κάποιες πτυχές του χαρακτήρα της Πολιτιστικής επανάστασης.

 

O προλεταριακός χαρακτήρας της πολιτιστικής επανάστασης

Ο Μάο χαρακτήρισε την Πολιτιστική Επανάσταση ως «μια μεγάλη πολιτική επανάσταση στις συνθήκες του σοσιαλισμού, που έκανε το προλεταριάτο ενάντια στην αστική τάξη». «Όλη η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια ακατάπαυστη κίνηση από το βασίλειο της αναγκαιότητας προς στο βασίλειο της ελευθερίας. Το προτσές αυτό είναι χωρίς τέλος. Σε μια κοινωνία που υπάρχουν τάξεις η ταξική πάλη δεν τελειώνει ποτέ. Και ο αγώνας ανάμεσα στο παλιό, ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα στην αταξική κοινωνία είναι ατελείωτος». Το ζήτημα που για πολλούς έθεσε και έλυσε ο Μάο είναι πως «εξασφάλισε τα μέσα, τους τρόπους και τη μέθοδο για την αδιάκοπη προώθηση της επανάστασης σε όλους τους τομείς».

Όμως ο προλεταριακός χαρακτήρας της πολιτιστικής επανάστασης μπορεί πολύ έντονα να αμφισβητηθεί. . Για να δούμε όμως το ρόλο του προλεταριάτου στην πολιτιστική επανάσταση πρέπει να ανατρέξουμε πιο πίσω στη ιστορία της Κίνας. Στην Κίνα η εργατική τάξη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη εξαιτίας του χαμηλού βαθμού εκβιομηχάνισης. Απόρροια αυτή της κατάστασης ήταν το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης του συνόλου των παραγωγικών δυνάμεων και η υπεροχή των αγροτικών δραστηριοτήτων.

Όσον αφορά την επανάσταση του 1949, όταν το ΚΚΚ κατέλαβε την εξουσία, όπως αναφέρει ο Charlie Hore «ήταν μια γνήσια επανάσταση αφού ένας στρατός εκατομμυρίων αγροτών συνέτριψε την παλιά άρχουσα τάξη, τσάκισε τη δύναμη του Δυτικού ιμπεριαλισμού και έθεσε τις βάσεις για μια νέα κοινωνική τάξη. Όμως δεν ήταν μια γνήσια σοσιαλιστική επανάσταση, καθώς οι εργάτες δεν έπαιξαν κανέναν ρόλο στη νίκη του ΚΚΚ». «Όταν πια ο Κόκκινος Στρατός έφτασε στις μεγάλες πόλεις είχε ήδη κερδίσει τις αποφασιστικές μάχες της επανάστασης. Και καθώς καταλάμβανε αυτές τις πόλεις οι εργάτες δεν ήταν παρά παθητικοί θεατές. Η ‘απελευθέρωσή’ τους ήρθε απέξω».

Στην πολιτιστική επανάσταση για άλλη μια φορά η εργατική τάξη δεν έπαιξε κάποιον ιστορικό ρόλο, παρόλο που είχε αρχίσει να επανεμφανίζεται ως υπολογίσιμη δύναμη. Ο Μάο είχε επιλέξει τη νεολαία ως φορέα της πολιτιστικής επανάστασης και προσπαθούσε να κρατήσει την εργατική τάξη έξω από την όλη διαδικασία. Όπως υποστήριζε «η επανάστασή μας αφορά τη νεολαία και δε πρέπει με κανένα τρόπο να επηρεάσει την παραγωγική διαδικασία με τρόπο που θα επιβράδυνε την οικονομική ανάπτυξη της χώρας». Η ανακοίνωση του πρακτορείου Νέα Κίνα στις 10 Φλεβάρη του 1968 έλεγε πως «οι εργάτες θα πρέπει να παραμένουν σταθερά στο πόστο της δουλειά τους, να τηρούν σταθερά το ωράριό τους και να κάνουν επανάσταση μόνο στον ελεύθερο τους χρόνο εκτός ωραρίου εργασίας». Το κομματικό συνέδριο αποφάσισε πως στους χώρους δουλειάς θα εφαρμόζονταν «πρόγραμμα σοσιαλιστικής εκπαίδευσης», ενώ η Πολιτιστική Επανάσταση θα περιορίζονταν στους χώρους της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, καθώς και στα ηγετικά κλιμάκια του κόμματος και της κυβέρνησης. Μάλιστα με συγκεκριμένη οδηγία οι Ερυθροφρουροί απαγορεύονταν να πηγαίνουν στους χώρους δουλειάς και να εμποδίζουν την παραγωγική διαδικασία.

Η αόριστη οδηγία για πόλεμο ενάντια σε όσους έχουν πάρει το δρόμο προς τον καπιταλισμό δεν αποδεικνύει ότι η Πολιτιστική Επανάσταση στράφηκε ενάντια στην αστική τάξη. Στην πρώτη φάση της επανάστασης η ξαφνική επίθεση απέναντι στη διανόηση και την τέχνη, η καταστροφή μνημείων, έργων τέχνης και μουσικών οργάνων δεν ήταν κάποια επίθεση ενάντια στην αστική τάξη. Ήταν μόνο μια επίθεση ενάντια στον παλιό πολιτιστικό εποικοδόμημα. Ούτε βέβαια και η επόμενη φάση που περιλάμβανε την επίθεση ενάντια στους καθηγητές. Στην παιδεία όντως έγιναν ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις, όπως η κατάργηση των βαθμών. Όμως ο εξευτελισμός, η απαξίωση και η βία εναντίον των καθηγητών δεν είχε κάποιο ξεκάθαρο ταξικό περιεχόμενο, απλώς ο Μάο χτύπησε την ευαίσθητη χορδή της νεολαίας που είναι η απαλλαγή από οποιαδήποτε εξουσία.

Υπήρχε ένα επαναστατικό κόμμα;


Όσον αφορά το ΚΚΚ πρέπει να τονιστεί ότι σε αντίθεση με τη Ρωσία, στην Κίνα στην ηγεσία του κόμματος κυριάρχησε εξαρχής το ρεφορμιστικό στοιχείο. Το ΚΚΚ δεν ήταν ένα κόμμα Μπολσεβίκων. Όπως προαναφέρθηκε η επανάσταση του 1925-27 συνέπεσε με την επικράτηση της σταλινικής γραφειοκρατίας στις ΕΣΣΔ και ο ηγέτης της κινέζικης επανάστασης ήταν στην πραγματικότητα ο Στάλιν. Με τις οδηγίες τις Κομιντέρν το κομμουνιστικό κόμμα οδηγήθηκε στη σφαγή. Όπως παραδέχονταν ένα εσωτερικό δελτίο του κόμματος το Νοέμβριο του 1928 «οι συνδικαλιστικές μας οργανώσεις έχουν μειωθεί στο ελάχιστο, οι κομματικοί μας πυρήνες στις πόλεις έχουν διαλυθεί και απομονωθεί. Πουθενά στη Κίνα δε μπορούμε να βρούμε έστω έναν στέρεο εργοστασιακό πυρήνα». Το ΚΚΚ ποτέ δεν μπόρεσε να ανακτήσει την επιρροή του μέσα στην εργατική τάξη των πόλεων. Από το 1928 και μετά το ΚΚΚ ήταν ένα κόμμα σχεδόν αποκλειστικά αγροτικό με ηγεσία μικροαστούς διανοούμενους.

Η στοχοποίηση της τέχνης

Στο πλαίσιο της καταστροφής του παλαιού εποικοδομήματος, η τέχνη αποτέλεσε έναν από κύριους τους στόχους της Πολιτιστικής Επανάστασης. Όμως η βίαιη καταστροφή έργων τέχνης και οι διωγμοί καλλιτεχνών και διανοουμένων ουδόλως συντελεί στον κοινωνικό μετασχηματισμό. Η τέχνη είναι προϊόν μιας προηγούμενης κοινωνικής ισορροπίας, που διήρκεσε αρκετά χρόνια και που τα απομεινάρια της δεν έχουν ακόμη εξαφανιστεί. Καθώς η κοινωνία θα αλλάζει θα προκύψει η ανάγκη για τη δημιουργία μιας νέας κουλτούρας που θα αντικαταστήσει την παλιά. Αλλά αυτή η διαδικασία θα εξελιχθεί μέσα στο χρόνο με τους δικούς της ρυθμούς και δεν μπορεί να επιβληθεί με αποφάσεις και απαγορεύσεις από την πλευρά του κόμματος. Το Κόμμα μπορεί να διευθύνει μόνο έμμεσα, να παροτρύνει επαναστατικά ρεύματα της τέχνης, να ασκεί κριτική, όχι όμως να επιβάλει. Δεν μπορεί το κόμμα να μπει παραδείγματος χάρη στη θέση ενός λογοτεχνικού κύκλου και ούτε πρέπει να το κάνει. Χρειάζεται μια σχετική αυτονομία της Τέχνης που θα της δίνει το περιθώριο να ανοίξει το δικό της δρόμο.

Για το άμεσο μέλλον το καθήκον του Κόμματος είναι να βοηθήσει τις μάζες να αφομοιώσουν κάποια στοιχειά της ήδη υπάρχουσας κουλτούρας, στην οποία μέχρι τώρα δεν είχαν πρόσβαση. Στοιχεία που αξίζει να κρατηθούν καθώς η παλιά κουλτούρα δεν θα πεταχτεί ολόκληρη στο σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Άλλωστε η δικτατορία του προλεταριάτου είναι θεωρητικά μια προσωρινή κατάσταση για να έχει το περιθώριο να δημιουργήσει τη δική της τέχνη. Αυτή η προσωρινή κατάσταση θα οδηγήσει στην απελευθέρωση της εργατικής τάξης και της κοινωνίας ολόκληρης και στη νέα βάση θα αναπτυχθεί η νέα τέχνη, η οποία όμως δεν θα είναι πια προλεταριακή.

Η μαοϊκή θεωρία για τις Παραγωγικές σχέσεις

Στο σκληρό πυρήνα της μαοϊκής σκέψης βρίσκεται η κριτική προς τον «οικονομισμό» ή αλλιώς τη «θεωρία των παραγωγικών δυνάμεων». Ο όρος του οικονομισμού χρησιμοποιήθηκε αρχικά από τον Λένιν για να χαρακτηρίσει την αντίληψη που υποβαθμίζει το ρόλο του κράτους και την αναγκαιότητα για την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας. Η θεωρητική βάση του οικονομισμού στο πλαίσιο του σοβιετικού Μαρξισμού περιλαμβάνει μια αντίληψη σχετικά με την αντίφαση μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων, σύμφωνα με την οποία η «ανάπτυξη» των πρώτων περιορίζεται από τις δεύτερες. Έτσι, όταν ξεπεραστεί ένα συγκεκριμένο όριο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, που δεν μπορούν πλέον να αντιστοιχήσουν στις παρωχημένες (καπιταλιστικές) παραγωγικές σχέσεις, επέρχεται ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός των παραγωγικών σχέσεων. Η ποσοτική αύξηση οδηγεί στη ποιοτική μεταβολή.

Στη αντίπερα όχθη βρίσκεται η αντίληψη του Μάο, που υποστηρίχθηκε και από τον Αλτουσέρ. Σύμφωνα με αυτή δεν είναι οι παραγωγικές δυνάμεις, που κατέχουν το σημαντικότερο ρόλο στη διαδικασία του κοινωνικού μετασχηματισμού αλλά οι παραγωγικές σχέσεις, που καθορίζουν τον χαρακτήρα και τους ρυθμούς ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Ο Σαρλ Μπετελέμ υποστήριξε ότι «δεν υπάρχει σύστημα παραγωγικών δυνάμεων, παρά μονάχα συναρθρωμένο μ’ ένα σύστημα σχέσεων παραγωγής, το οποίο κυριαρχεί πάνω του και του δίνει τη μορφή του».

Η μαοϊκή θεωρία καταργεί τη νομοτέλεια και αναδεικνύει το ρόλο του υποκειμενικού παράγοντα στην εξέλιξη της ιστορίας. Δεν είναι οι ώριμες συνθήκες που από μόνες τους θα οδηγήσουν στην αντικατάσταση του παλιού συστήματος από το νέο αλλά η πολιτική βούληση.

Και η δύο θεωρίες όμως παρουσιάζουν την ίδια προβληματική από την αντίθετη σκοπιά. Ούτε οι παραγωγικές δυνάμεις μπορούν ανεξάρτητα από τις παραγωγικές σχέσεις αυτόματα να οδηγήσουν στην κοινωνική επανάσταση, αλλά ούτε και οι παραγωγικές σχέσεις μπορούν να υπερβούν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που σύμφωνα με τα λόγια του Μαρξ είναι «η ανάπτυξη του πλούτου της ανθρώπινης φύσης» ή σύμφωνα με τον Τρότσκι η «ισχύς του ανθρώπου πάνω στη φύση». Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι παραγωγικές σχέσεις. Οι παραγωγικές σχέσεις με τη σειρά τους μπορούν να μεταβάλλουν αυτό το πλαίσιο, να το καταργήσουν (καταστροφή), παίζοντας σε μια στιγμή της ιστορίας τον κυρίαρχο ρόλο. Μέχρι να διαμορφωθεί το νέο πλαίσιο που θα θέσει τους δικούς του περιορισμούς. Όπως υποστηρίζει ο Τρότσκι τα πάντα ρει αλλά όχι έξω από τις όχθες του Αυτή η αλληλεξάρτηση ορίστηκε στη μαρξική σκέψη ως τρόπος παραγωγής.

Προσπαθώντας να απαντήσουμε το ερώτημα αν προηγούνται οι παραγωγικές σχέσεις ή οι παραγωγικές δυνάμεις, όποια απάντηση και δώσουμε, παραβλέπουμε τη διαλεκτική σχέση μεταξύ τους. Αυτή η σχέση μπορεί να θεωρηθεί διαλεκτική σχέση μορφής-περιεχομένου. Η αντίφαση της μορφής και του περιεχομένου δεν είναι λογική αντινομία με απόλυτο χαρακτήρα αλλά μια αντίφαση στην οποία οι αντίθετοι πόλοι της μετατρέπονται στο αντίθετό τους. Το περιεχόμενο και η μορφή αλλάζουν θέση. Το περιεχόμενο δημιουργεί νέες μορφές, οι οποίες τελικά διαμορφώνουν με τη σειρά τους το περιεχόμενο. Η συσχέτιση της μορφής και του περιεχομένου οδηγεί στη μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα.

Τέλος από επιστημονική σκοπιά δεν θα πρέπει να παραβλέψουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες αναπτύχθηκε αυτή η θεωρία. Από τη μια πλευρά ήταν μια εναλλακτική στο σοβιετικό μοντέλο, μια προσπάθεια να αποφευχθούν τα λάθη της Ρωσίας, της οποίας ο εκφυλισμός ήταν πια ορατός. Από την άλλη όμως ήταν μια προσπάθεια του Μάο να διατηρήσει την πολιτική του επιρροή του μετά την ήττα του Μεγάλου Άλματος προς τα μπρος. Αν αποφάσιζε να θίξει την υπάρχουσα οικονομική κατάσταση στην Κίνα θα έπρεπε να κάνει έναν πραγματικό απολογισμό για τις προηγούμενες οικονομικές αποτυχίες, που δεν είχαν ξεπεραστεί και να αντιμετωπίσει τα ζητήματα της φτώχειας και της ανισότητας. Η παράκαμψη λοιπόν της οικονομικής διάστασης και η προσήλωση στα θέματα της θέλησης, της ηθικής και συνείδησης εξασφάλιζε μια παράταση του πραγματικού απολογισμού. Έτσι οποιαδήποτε αντίληψη που στρέφονταν γύρω από τα ζητήματα της οικονομίας, θεωρήθηκε «οικονομισμός» και η σημασία δόθηκε στην αλλαγή της νοοτροπίας, εισάγοντας μια διιστική αντίληψη για τη σχέση βάσης και εποικοδομήματος. Μόνο έτσι θα μπορούσαν σύμφωνα με τον Μάο να ξεπεραστούν τα οικονομικά προβλήματα, αλλά και οι διακρίσεις πόλης και χωριού, πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας, διευθυντών και εργατών. Το περιεχόμενο όμως του όρου οικονομισμός που έδωσε ο Λένιν είναι διαφορετικό από αυτό του Μάο. Ο Λένιν αναφέρονταν στην αντίληψη που υποτιμούσε την ανάγκη για την κατάκτηση της εξουσίας με σκοπό να ανατραπούν οι υπάρχουσες σχέσεις εκμετάλλευσης. Ο Μάο ονόμασε «οικονομισμό» όποια αντίληψη αναφέρεται στην οικονομία ως βασικό παράγοντα του κοινωνικού είναι και θεώρησε πως αφήνοντας την εργατική τάξη, τον μόνο φορέα που μπορεί να απελευθερώσει την κοινωνία, έξω από το παιχνίδι, θα καταργούσε όλες τις αντιθέσεις.

Σκοπός και μέσα

Για κάθε μαρξιστή επαναστάτη η μελλοντική κοινωνία δεν θα προκύψει μέσω μιας ομαλής μετάβασης από την υπάρχουσα. Η βία όπως υποστήριξε ο Λένιν είναι η μαμή της ιστορίας. Η μάχη για την κατάληψη της εξουσίας θα είναι μια μάχη φυσική και όχι μια μάχη ιδεών. Όμως το ερώτημα που πάντα πρέπει να τίθεται πάντοτε είναι το εξής: από ποιον και γιατί; Στην περίπτωση της Πολιτιστικής Επανάστασης ήταν η εργατική τάξη που προσπάθησε με τη βία να πάρει την εξουσία; Όχι. Ήταν μια μάχη στο επίπεδο του εποικοδομήματος που εξελίχτηκε σε εμφύλιο πόλεμο και η βία πήρε τεράστιες διαστάσεις. Εξευτελισμοί, βασανιστήρια, εξορίες, εκτελέσεις συνέθεταν την κοινωνική κατάσταση της Κίνας στα χρόνια της Πολιτιστικής.

Η βία ως μέσον για την επίτευξη κάποιου σκοπού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το σκοπό αυτό. Και μέσω αυτού μπορεί να δικαιολογηθεί, εφόσον βέβαια δικαιολογηθεί και ο σκοπός. Από την άποψη του μαρξισμού ο σκοπός δικαιολογείται αν οδηγεί στην αύξηση της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη Φύση και στη κατάργηση της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο. Η σχέση όμως μέσων και σκοπών είναι μια διαλεκτική σχέση και δε γίνεται το ένα να είναι άσχετο με το άλλο. Για το διαλεκτικό υλισμό δεν υπάρχει δυϊσμός ανάμεσα σε αυτές τις δύο έννοιες. Ο σκοπός απορρέει φυσιολογικά από το ιστορικό κίνημα. Οργανικά τα μέσα είναι υποταγμένα στο σκοπό. Ο άμεσος σκοπός γίνεται το μέσον για έναν παραπέρα σκοπό.  Στη Ρωσία η εξαπάτηση των μαζών, οι στημένες δίκες, η αύξηση της κρατικής καταστολής μόνο ένα σκοπό μπορούσαν να υπηρετήσουν: Να παρατείνουν την κυριαρχία μιας κλίκας που έχει καταδικαστεί από την ιστορία. Μα δεν μπορούν να συντελέσουν στην απελευθέρωση των μαζών.  Το ίδιο θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει για την Κίνα. όπου η βία που ασκήθηκε από τους Ερυθροφρουρούς πήρε τεράστιες διαστάσεις σαν αποτέλεσμα της έκρηξης που προκλήθηκε στους νέους από την απεριόριστη εξουσία που τους παραχωρήθηκε ξαφνικά. Άλλωστε η κυβέρνηση τελικά κατέστειλε αυτή τη «δίκαιη εξέγερση» χρησιμοποιώντας όλα τα βίαια μέσα και έστειλε τους Ερυθροφρουρούς στα χωράφια. Η διαφορά είναι πως στην Κίνα οι σχέσεις της ηγεσίας με τις μάζες βασίζονταν περισσότερο σε έναν γραφειοκρατικό πατερναλισμό παρά στον ανοιχτό εξαναγκασμό, όπως συνέβαινε στη Ρωσία. Έτσι στην Κίνα δεν στήθηκε μια μυστική αστυνομία που θα διεκπεραίωνε την απομάκρυνση των ανεπιθύμητων στοιχείων αλλά η διαδικασία αυτή πραγματοποιήθηκε μαζικά και ανοιχτά. Αυτό συνέβη γιατί η κινέζικη ηγεσία διέθετε επιρροή μέσα στις μάζες καθώς δεν πραγματοποίησε κάποια αντεπανάσταση εξοντώνοντας την παλιά φρουρά των Μπολσεβίκων.  Έτσι σε ένα βαθμό χρησιμοποίησε την πειθώ και ανέπτυξε τρόπους ελέγχου της συνείδησης που περιείχαν ένα είδος αταβισμού.

Αντί επιλόγου

Αναμφίβολα εξετάζοντας το κινέζικο μοντέλο μπορεί κανείς με μια πρώτη ματιά να συμπεράνει πως ήρθε σε ρήξη με το σοβιετικό. Αυτό συνέβη πράγματι. Όμως αυτή η ρήξη δεν ήταν θεμελιώδης και ριζική. Ήταν περισσότερο μια προσπάθεια της μαοϊκής ηγεσίας να δώσει μια «αριστερή» διέξοδο στη σταλινική προβληματική και για να τη συμβιβάσει με τη δική της πρακτική στην Κίνα που αφορούσε τις συγκεκριμένες υπάρχουσες συνθήκες.

Η μαοϊκή ηγεσία στράφηκε ενάντια στην γραφειοκρατία που κατέχει την εξουσία και όχι κατά της δύναμης της γραφειοκρατίας. Ήταν και η ίδια πολύ συνδεδεμένη με το γραφειοκρατικό σύστημα για να μπορέσει να ο αμφισβητήσει ριζικά. Η κινέζικη ηγεσία, διαμορφωμένη σταλινικά ήταν δέσμια της συγκεκριμένης οπτικής και ναι μεν έφτιαξε ένα άλλο  «παράδειγμα», όμως ο σκληρός πυρήνας και των δύο παραδειγμάτων ήταν το ίδιο συντηρητικός. Έτσι η Πολιτιστική Επανάσταση ήταν μια προσπάθεια να διαμορφωθεί μια άλλη κομματική ισορροπία. Η μαοϊκή φράξια έπρεπε να ξαναπάρει στα χέρια της τα ηνία του κόμματος από το ηγετικό στρώμα που θεωρούσε, και ήταν, έμβρυο μιας νέας μπουρζουαζίας. Όμως αυτό δεν την καθιστά την Πολιτιστική Επανάσταση μια γνήσια πολιτική αντιγραφειοκρατική επανάσταση, γιατί ο στόχος της δεν ήταν η αντικατάσταση της γραφειοκρατίας από μια γνήσια προλεταριακή δημοκρατία που να στηρίζεται στην εξουσία των συμβουλίων εργατών και αγροτών.

Όπως υποστηρίζει ο Μορένο υπάρχουν τέσσερις τύποι εργατικών κρατών, το εκφυλισμένο εργατικό κράτος της ΕΣΣΔ το παραμορφωμένο εργατικό κράτος της Ανατολικής Ευρώπης και το μεταβατικό εργατικό κράτος της Κίνας και της Κούβας.  Η Κίνα ήταν ένα μεταβατικό εργατικό κράτος που ποτέ δεν ολοκλήρωσε αυτή τη μετάβαση. Έτσι η απόπειρα δημιουργίας ενός σοσιαλιστικού εποικοδομήματος δεν θα μπορούσε να αλλάξει ριζικά αυτό το εποικοδόμημα. Η Πολιτιστική Επανάσταση μπορεί να ξεκίνησε από την ηγεσία, απέκτησε όμως μια γνήσια κοινωνική δυναμική. Εφόσον όμως η εργατική τάξη έμεινε αμέτοχη σε αυτή τη διαδικασία όποιες δυνατότητες και αν ανοίγονταν για μια πραγματική προλεταριακή επανάσταση έμειναν μετέωρες.

Όπως έγραφε στο έργο του «Για τις αντιθέσεις» ο ίδιος ο Μάο: «σε κάθε προτσές υπάρχουν πολλές αντιθέσεις. Ωστόσο υπάρχει μια που είναι η κυρίαρχη. Και που παίζει ρόλο πρωτεύοντα, αποφασιστικό ενώ οι άλλες κατέχουν δευτερεύουσα υποδεέστερη θέση. Επομένως όταν μελετούμε ένα προτσές, εφόσον αυτό είναι ένα προτσές πολύπλοκο, που περιέχει περισσότερες από δύο αντιθέσεις, πρέπει να προσπαθούμε να βρίσκουμε την κύρια αντίθεση Όταν προσδιορίσουμε την κύρια αντίθεση είναι εύκολο να λύσουμε όλα τα προβλήματα. Αυτή είναι η μέθοδος που μας υποδείχνει ο Μαρξ στη μελέτη του για την καπιταλιστική κοινωνία. […] Χιλιάδες και χιλιάδες επιστήμονες και άνθρωποι της πρακτικής δεν καταλαβαίνουν τη μέθοδο αυτή».  Όμως ο Μάο ίσως έπραξε αυτό ακριβώς το λάθος. Ανήγαγε διάφορες δευτερεύουσες αντιθέσεις ως κυρίαρχες όπως την αντίθεση ανάμεσα στο παλιό αστικό εποικοδόμημα και στο καινούργιο, στην παλιά συνείδηση και τη νέα, στη χειρωνακτική και πνευματική εργασία. Καμιά από αυτές τις αντιθέσεις δεν επρόκειτο να επιλυθεί όσο υπήρχε κάτι βασικότερο, ο διαχωρισμός του εργάτη από τα μέσα παραγωγής. Και την κατάργηση αυτού του διαχωρισμού, δεν μπορεί να την πραγματοποιήσει κανένα άλλο υποκείμενο από την εργατική τάξη.



Βιβλιογραφία :

1. Κίνα 1927-1997, Charlie Hore, Εκδόσεις «Εργατική Δημοκρατία»

 2. Η κινέζικη επανάσταση, Κ. Μαραγκός, Εργατική Εξουσία

 3.«Ο Στάλιν και η Κινέζικη Επανάσταση», Λέον Τρότσκι, Εκδόσεις Παρασκήνιο

 4. Μάο, Η Άγνωστη Ιστορία, Γιουνγκ Τσανγκ, Τζον Χάλλιντευ

5. «Το κόκκινο άστρο πάνω από την Κίνα», Εντγκαρ Σνόου

6. Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην Κίνα, Σαρλ Μπετελέμ, Ζακ Σαριέρ, Ελέν Μαρσιζιό, Εκδόσεις «Στοχαστής»

 7. Τα φιλοσοφικά τετράδια του Λέον Τρότσκι 1933-1935, εκδόσεις Παρασκήνιο

 8. Τα εργοστασιακά πανεπιστήμια στην Κίνα στην Πολιτιστική Επανάσταση, Μπενζαμέν Κοριά, εκδόσεις Α/συνέχεια

 9. Η ρήξη του Μάο με τον σοβιετικό μαρξισμό και η Σχολή Αλτουσέρ, του Γιάννη Μηλιού, περιοδικό «Θέσεις»

 10. Κείμενα της εξορίας 1979-1971, του Γιάννη Χοτζέα, Εκδόσεις Α/συνέχεια

 11. Η πολιτιστική επανάσταση στην Κίνα, Σοσιαλισμός από τα κάτω, τεύχος 63, Μάης-Ιούνης 2007

 12. Η Προδομένη Επανάσταση  1936, Λέον Τρότσκι

 13. Για τις αντιθέσεις, Μάο Τσε Τουνγκ, εκδόσεις Α/συνέχεια

 14. Η Ηθική τους και η Ηθική μας 1938, Λέον Τρότσκι

 15. Λογοτεχνία και Επανάσταση 1924, Λέον Τρότσκι, εκδόσεις Θεωρία

 16. «Οι εξελίξεις της κινέζικης επανάστασης», Ανρί Βεμπέρ, Πολιτική Επιθεώρηση, Μάρτιος 1973

 17. Μαοϊσμός-Οι ρίζες του και η προοπτική του, Ντούτσερ, Νέοι Στόχοι Αύγουστος 1971

 18. «Το Μεγάλο Άλμα προς τα πίσω» Σοσιαλιστική Προοπτική

 19. Ο Στάλιν και η Τρίτη Διεθνής, Εκδόσεις Γλάρος