Ο Ένγκελς της πολιτικής : Αναζητώντας τα ίχνη των εξεγερμένων χωρικών

Αναδημοσιέυουμε από τον τόμο "Ο άλλος Μαρξ" με συλλογές κειμένων αφιερωμένες στα 200 χρόνια από την γέννηση του Φ. Ένγκελς, που κυκλοφόρησε ως ένθετο με την ΕφΣυν Σαββατοκύριακο 19-20 Δεκέμβρη, το εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο του Διονύση Τζαρέλλα



 Ο Ένγκελς της πολιτικής : Αναζητώντας τα ίχνη των εξεγερμένων χωρικών

του Διονύση Τζαρέλλα*

O Φρίντριχ Ένγκελς (Friedrich Engels) θεωρείται δικαίως συνδιαμορφωτής της κριτικής φιλοσοφίας και πολιτικής θεωρίας του 19ου αιώνα που ονομάστηκε μαρξισμός.

Δύο αιώνες μετά τη γέννησή του, ο Ένγκελς εξακολουθεί να αποτελεί σημείο αναφοράς για κάθε σοβαρή απόπειρα κριτικής του υπάρχοντος, “ένα επίμονο φάντασμα” που στοιχειώνει τις αλαζονικές βεβαιότητες της αστικής σκέψης  του 21ου αιώνα.

Ο στρατηγός, όπως τον αποκαλούσε ο φίλος και σύντροφος Μαρξ, δεν υπήρξε μονάχα ένα ανήσυχο πνεύμα που αφιέρωσε τη ζωή του στο ευγενές όραμα της χειραφέτησης των καταπιεσμένων· ένας συνειδητός αποστάτης από τα προνόμια της τάξης του που εξεγέρθηκε απέναντι στην οδύνη της πάσχουσας ανθρωπότητας. Ήταν ουσιαστικά ένας πολιτικός στοχαστής του 19ου αιώνα, που έχοντας αφομοιώσει κριτικά το γνωσιακό κεκτημένο της εποχής του, αποπειράθηκε, και εν μέρει πέτυχε, να υπερβεί τον ιστορικό και γνωστικό ορίζοντά της.

Το έργο του Ένγκελς αποτελεί υπόδειγμα διεπιστημονικότητας που καλύπτει μια σειρά από γνωστικά πεδία: φιλοσοφία, ιστορία, κοινωνιολογία, πολιτική θεωρία, οικονομία, επιστημολογία, καθιστώντάς τον αναμφίβολα ένα homo universalis, ένα από τα πιο λαμπρά μυαλά της εποχής του. Η απλή απαρίθμηση των ιδιοτήτων του Ένγκελς καταδεικνύει την ευρύτητα του πνεύματός του: φιλόσοφος, πολιτικός και στρατηγικός αναλυτής, ιστορικός, επιστημολόγος των φυσικών και κοινωνικών επιστημών, στοχαστής που συνενώνει όλες αυτές τις ιδιότητες στο πλαίσιο της επαναστατικής/κριτικής πρόσληψης της αντικειμενικής πραγματικότητας

Στην οικουμενική διάσταση της ενγκελιανής σκέψης συνέβαλε αναμφίβολα ο 19ος αιώνας που ευνοούσε περισσότερο την σφαιρικότητα και τη διαλεκτική αντίληψη από τη θλιβερή εξειδίκευση και τον άψυχο ακαδημαϊσμό της εποχής μας.

Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, το κατ΄ εξοχήν αντικείμενο της κριτικής του Ένγκελς ωριμάζει μπροστά στα μάτια του: ένα κύμα αστικού μετασχηματισμού σαρώνει τον παλιό τρόπο ζωής, νέες κοινωνικές σχέσεις και νέες αντιθέσεις συγκροτούν την αστική κοινωνία. Ο Ένγκελς ως δρων συνειδητό υποκείμενο, συμμετέχει στις θύελλες του καιρού του και παράγει θεωρία εκκινώντας από το παρελθόν με το βλέμμα όμως στραμμένο στο μέλλον.

 

Ο πόλεμος των χωρικών ως σημείο τομής της γερμανικής ιστορίας

Ως πόλεμος των χωρικών (Deutscher Bauernkrieg) αναφέρεται ένα ιστορικό γεγονός-τομή της γερμανικής ιστορίας: μια μεγάλη πανεθνική εξέγερση των χωρικών και του πρώιμου προλεταριάτου του 16ου αιώνα κατά της καθολικής εκκλησίας, των μεγάλων γαιοκτημόνων και της αριστοκρατίας. Το 1524-1525 στο πλαίσιο της παρακμάζουσας φεουδαρχικής κοινωνίας, του αναδυόμενου καπιταλισμού και της Μεταρρύθμισης, η γερμανική επικράτεια συγκλονίζεται από την ταξική έφοδο των πληβείων της υπαίθρου και των πόλεων.

Οι εξεγερμένοι χωρικών αντιμετωπίζουν αρχικά νικηφόρα τις στρατιές των μισθοφόρων της αριστοκρατίας, οργανώνουν κομμούνες, και υπό την πολιτική ηγεσία του Τόμας Μύντσερ συμμαχούν με το πρώιμο προλεταριάτο των πόλεων. Η αδυσώπητη αλήθεια των ασυμφιλίωτων ταξικών συμφερόντων  απομαγεύει τη θρησκευτική μορφή της εξέγερσης, ενώ η δυναμική της πάλης των τάξεων υπερβαίνει τις αστικές μεταρρυθμιστικές προτάσεις του Λούθηρου. Μπροστά στο φόβο των πληβείων, η νεαρή αστική τάξη  λησμονεί εν μια νυχτί τις μεγαλόστομες διακηρύξείς της και συμμαχεί με τους γαιοκτήμονες. Η συμμαχία των ιδιοκτητριών τάξων, μέσω  της αιματηρής καταστολής,  συντρίβει αυτή την πρώιμη έφοδο στον ουρανό.

 

Ο πόλεμος των χωρικών ως τμήμα των Ιστορικών έργων

Στον Πόλεμο των χωρικών (εφεξής ΠτΧ), ο Ένγκελς στρέφεται προς τη μελέτη του παρελθόντος, για να κατανοήσει το παρόν της εποχής του και τις δυνατότητες επαναστατικής υπέρβασής, να σκιαγραφήσει τη διαλεκτική της ιστορίας.

Όταν ο Ένγκελς γράφει τον ΠτΧ (Ιούνιος 1850) είναι 30 ετών, νέος ακόμα και για την εποχή του. Ωστόσο έχει ήδη μια ολοκληρωμένη θεωρητική συγκρότηση και πλούσιο συγγραφικό έργο είτε κατά μόνας, είτε σε συνεργασία με τον Μαρξ^[1]. Και οι δύο έχουν σχετιστεί με τους αριστερούς νεοχεγκελιανούς, έχουν υπερβεί τη ριζοσπαστική-δημοκρατική αντίληψη και αυτοπροσδιορίζονται πλέον ως κομμουνιστές.

Από κοινού έχουν επεξεργαστεί την κρίσιμη-θεμελιώδη έννοια της ταξικής πάλης ως μεθοδολογικού εργαλείου, ενώ παράλληλα αναγνωρίζοντας τη σημασία της οικονομικής βαθμίδας στον καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό και ευρύτερα στην ιστορία των κοινωνιών, μεταβαίνουν σε μια υλιστική διαλεκτική ανάλυση της κοινωνικής δυναμικής.

Ο Πόλεμος των χωρικών έχει μια βαθιά πνευματική/διανοητική συγγένεια με τα ιστορικά έργα του Μαρξ^[2]. Δεν είναι τυχαίο ότι γράφεται την ίδια περίοδο, καθώς αποτελεί τμήμα ενός κοινού ερευνητικού σχεδίου: τη μετατόπιση του Ένγκελς και του Μαρξ από το αφηρημένο πεδίο της φιλοσοφίας στη εφαρμογή της, κεκτημένης, υλιστικής μεθολογίας στην πραγματική ιστορία.

Στο ομώνυμο έργο ο Ένγκελς αποπειράται μια υλιστική ερμηνεία του πολέμου των χωρικών, αναζητώντας τα οικονομικά/κοινωνικά αίτια της εξέγερσης πέχειεπ﷽﷽﷽﷽κομορφκρυστικ υπέρβασηίσω από τις θρησκευτικοπολιτικές μορφές, όπως ακριβώς, σε πραγματικό χρόνο με τις εξελίξεις, ο Μαρξ συσχετίζει αριστουργηματικά τους ταξικούς αγώνες στη Γαλλία με τις μορφές του αστικού κράτους.

Εκτός από την υποκειμενική στιγμή συγγραφής του ΠτΧ, το έργο σφραγίζεται όπως και τα Ιστορικά έργα, από το αντικειμενικό πλαίσιο: το κύμα επαναστάσεων (και αντεπαναστάσεων) που σαρώνει τη γηραιά ήπειρο το 1848-1850. Υπό την επίδραση της αντεπανάστασης που ακολούθησε την άνοιξη των λαών, ο Ένγκελς μελετά το παρελθόν για να αναδείξει την αναγκαιότητα μιας σύγχρονης επαναστατικής συμμαχίας προλεταριάτου-χωρικών που θα διαλύσει το φορτίο των φεουδαρχικών κοινωνικών σχέσεων, αλλά και θα υπερβεί τις επώδυνες ταξικές διαιρέσεις της αστικής κοινωνίας. Με άλλα λόγια, ο 16ος αιώνα ως απαρχή της εποχής του (μας) αποτελεί για τον Ένγκελς την αφορμή για να πάρει θέση στο εδώ και τώρα των συγκρούσεων του 19ου αιώνα.

 

Ένα δοκίμιο υλιστικής αντίληψης της ιστορίας..

Ο ΠτΧ αποτελεί μια εμβριθή ανάλυση της εποχής εκείνης με τα μεθοδολογικά εργαλεία της υλιστικής διαλεκτικής και της πάλης των τάξεων, ένα δοκίμιο “ιστορικού υλισμού”. Στον ΠτΧ ο Ένγκελς προσεγγίζει τη θρησκεία ως δεσπόζουσα κοινωνική/πολιτική μορφή της φεουδαρχικής κοινωνίας αναζητώντας την επίγεια υλικότητά της. Λόγω της θρησκείας ως κυρίαρχης ιδεολογικής μορφής, τα στρατόπεδα μεταμφιέζονται σε θρησκευτικές παρατάξεις: οι γαιοκτήμονες είναι καθολικοί, οι αστοί προτεστάντες και οι εξεγερμένοι πληβείοι προτάσσουν ένα χριστιανισμό της κοινοκτημοσύνης μέσω του κινήματος των Αναβαπτιστών. Ο Ένγκελς, όμως  πίσω από τις θρησκευτικές/πολιτικές μορφές μιας ταξικής σύγκρουσης του 16ου αιώνα -σύγκρουση που αποτελεί με μια έννοια το μονοπάτι μετάβασης προς την -καπιταλιστική-κοινωνία της εποχής του-αποκαλύπτει τα υλικά ταξικά συμφέροντα όπως απορρέουν από την ταξική διάρθωση της κοινωνίας.

Η ταξική οριοθέτηση των ιδεολογιών, η υλικότητα των ταξικών συγκρούσεων και των κοινωνικών συμμαχιών, η διαλεκτική υποκειμένου-αντικειμενικών συνθηκών συγκροτούν τον σκληρό πυρήνα της υλιστικής ανάλυσης και αποτελούν βασικούς μεθοδολογικούς/επιστημολογικούς άξονες της μπροσούρας.

Ο Ένγκελς ξεσκίζει αμείλικτα τη φαινομενολογία των θρησκευτικών μορφών· μπορεί και βλέπει πίσω από τη μεταμφίεση της ταξικής σύγκρουσης σε θρησκευτική διαμάχη, την αληθινή ουσία της κοινωνικής υλικότητας, τον αιματηρό χορό των τάξεων στην αρένα της πραγματικότητας. Με οξυδέρκεια, ο Γερμανός στοχαστής διακρίνει την υλική βάση των ταξικών αγώνων από τις διακηρύξεις/ιδέες των πρωταγωνιστών τους, αναδεικνύοντας τη σχέση Είναι και Συνείδησης, σε σύμπνοια με τις διατυπώσεις του μεταγενέστερου περίφημου Προλόγου του Μαρξ (1859)^[3]

 

…ενάντια στο θετικισμό και τον οικονομισμό

Η υλιστική ανάλυση και η εμφατική ανάδειξη της παραγωγής και της οικονομίας ως καθοριστικής βαθμίδας για την υλικότητα των κοινωνικών συσχετισμών δεν ισοδυναμεί ωστόσο ούτε με άρνηση της πολυπλοκότητας της κοινωνικής δυναμικής, ούτε με  υποτίμηση της δράσης των υποκειμένων. Ο Ένγκελς τονίζει ότι η η υλική πραγματικότητα διαμεσολαβείται πάντοτε από την πράξη/δράση των ανθρώπων, συνειδητή ή ασυνείδητη. Επιπλέον, κόντρα σε μια γραμμική/θετικιστική προσέγγιση της ιστορικής/κοινωνικής εξέλιξης αναλύει την γερμανική εκδοχή της μετάβασης στη νεοτερικότητα και τον καπιταλισμό, ως αντιφατική διαδικασία με πισωγυρίσματα, καταστροφές, ως συνδυασμό αστάθμητων και δομικών παραγόντων.  Ο Ένγκελς δεν περιγράφει ένα μοντέλο ομαλής μετάβασης στη φεουδαρχία παντός καιρού, αλλά τονίζει ότι μέσω ασυνέχειας εμφανίστηκε η λάμψη ενός πρώιμου κομμουνισμού, το ίχνος μια απέλπιδας προσδοκίας για μια αταξική κοινωνία που αν και ηττήθηκε συντέλεσε στην αποδιάρθρωση της φεουδαρχίας.

Διακρίνονται ίσως εδώ στοιχεία μιας θεωρίας μετάβασης στη νεοτερικότητα, μια προσπάθεια ανίχνευσης δηλαδή στο παρελθόν των ιστορικών δυναμικών που παρήγαγαν το υπάρχον, με σαφή οριοθέτηση απέναντι στη γραμμική αντίληψη της ιστορίας. Μέσα από τη μελέτη των κοινωνικών αντιθέσεων, τη διαλεκτική αναγκαίου-τυχαίου αναλύεται η διαδικασία παραγωγής της νέας κοινωνίας από τη σταδιακή παρακμή της φεουδαρχίας.

Η ύπαρξη νομοτελειών δε συνεπάγεται επουδενί ότι η ιστορία είναι συνάρτηση γραμμικής προόδου.  Εμπεριέχει την αρνητικότητα καθώς αποτελεί ένα ανοικτό φάσμα δυνατοτήτων, το πεδίο αμφισβήτησης ή/και καταστροφής των κοινωνικών σχέσεων και της συνειδητής σύγκρουσης των αντιμαχόμενων ταξικών συμφερόντων^[4].

 

Πολιτική διαμεσολάβηση, μετάβαση και κοινωνικές συμμαχίες

 

Στον ΠτΧ όπως και και στα Ιστορικά έργα θίγεται ως τμήμα της ταξικής ανάλυσης, το κρίσιμο ζήτημα των κοινωνικών συμμαχιών και του ρόλου των χωρικών, που δεν μπορούν να συγκροτηθούν αυτοτελώς ως πολιτικό υποκείμενο και πολώνονται ανάμεσα στις βασικές τάξεις της νεοτερικότητας.  Η συμμαχία προλεταριάτου-αγροτών είναι ένα ζήτημα που απασχολούσε τους κλασικούς του μαρξισμού, μέχρι τέλους και όχι μόνο για το ενδεχόμενο μιας ρωσικής επανάστασης.

Στον ΠτΧ, ο Ένγκελς αναλύει μια πρώιμη εκδοχή αυτής της συμμαχίας για να τεκμηριώσει ότι όπως στις απαρχές της νεοτερικότητας, έτσι και στον 19ο αιώνα το πληβειακό τμήμα των αγροτών έχει αντικειμενικό συμφέρον, παρά τις ιδεολογικές του προλήψεις να συμμαχήσει με το προλεταριάτο ώστε να λυτρωθεί από τα δεινά μιας υποδουλωμένης ζωής.

Στη βάση των υλικών συμφερόντών της αντίστοιχα, η ανερχόμενη αστική τάξη θα συμμαχήσει με ό,τι πιο αντιδραστικό υπάρχει, τους μεγαλογαιοκτήμονες, μπροστά στο φόβο των εξεγερμένων αγροτών και των φτωχών πρώιμων εργατών. Η αστική τάξη νοθεύει την πολιτική αυτονομία της (16ος αιώνας) αποδεικνύοντας ήδη από τότε τη μερικότητα και την αποσπασματικότητα των διακηρύξεών της.

Ο Ένγκελς μελετά χωρίς προκαταλήψεις το ζήτημα του επαναστατικού ρόλου των χωρικών ή ορθότερα τη συγκυρία όπου το πληβειακό τμήμα τους αποτινάσσει την αστική επιρροή, παύει να θεωρεί γενικό συμφέρον το αστικό συμφέρον και τίθεται υπό την ηγεμονία του προλεταριάτου, συγκροτώντας ένα ανταγωνιστικό κοινωνικό μπλοκ.

Στον ΠτΧ αναδεικνύεται και η σημασία της πολιτικής διαμεσολάβησης του κοινωνικού υποκειμένου, η διαλεκτική πολιτικής-κοινωνικής επανάστασης και συνειδητής πρωτοπορίας-μαζών.  Το κόμμα του Μύντσερ συσπειρώνει μια πρωτοπορία σε ένα πολιτικό σχέδιο/πρόγραμμα που εκφράζει τα συμφέροντα μιας κοινωνικής συμμαχίας: τα πληβειακά/ριζοσπαστικά στρώματα των χωρικών με την πρώιμη εργατική τάξη των πόλεων συμμαχούν κάτω από ένα πρόταγμα καθολικής χειραφέτησης που συγκροτεί ένα πολιτικός συνειδητός φορέας. Αυτός ο πολιτικός φορέας/κόμμα εκφράζει το γενικό συμφέρον των καταπιεσμένων και ενοποιεί (ή προσπαθεί να) τις αυθόρμητες εξεγέρσεις με στόχο να μετουσιώσει την άρνηση του υπάρχοντος σε συνειδητή επαναστατική δύναμη.

 

Η τραγικότητα της ουτοπίας ή τα όρια της βούλησης

Στον ΠτΧ ο Ένγκελς, μας προσφέρει ορισμένες από τις λαμπρότερες σελίδες που έχουν γραφτεί για τη διαλεκτική βούλησης (υποκειμένου) και αντικειμενικού πλαισίου, ή αλλιώς για τον τρόπο που η εποχή, η υλική πραγματικότητα οριοθετεί, προσδιορίζει και περιορίζει, συχνά με τραγικό τρόπο τη δράση των υποκειμένων.

Με ιδιαίτερο πάθος και με έντονο συναισθηματισμό προσεγγίζει τον ηγέτη των εξεγερμένων χωρικών Τόμας Μύντσερ μη κρύβοντας το θαυμασμό του για την ποιότητα, τις ικανότητες και το θάρρος του. Αποδίδει τιμές στους εξεγερμένους που έθεσαν ως στόχο τη λύτρωση της ανθρωπότητας από τα δεινά της ταξικής κοινωνίας, αλλά αναγνωρίζει ότι ήταν μια προσπάθεια καταδικασμένη να μείνει ουτοπική.

Ο Ένγκελς αναδεικνύει συνεπώς την οριοθέτηση του ουτοπικού προτάγματος του Μύντσερ από τις αντικειμενικές υλικες συνθήκες, ακριβώς γιατί η επανάσταση δεν είναι ουτοπία, αλλά μια αντικειμενική δυνατότητα που προκύπτει σε δοσμένη φάση ανάπτυξης της κοινωνίας προϋποθέτει γνώση (για την υπέρβαση) των αντικειμενικών ορίων και δράση.

Σε μια εξαιρετική διαλεκτική βούλησης-νομοτέλειας, με τρυφερότητα που σπάνια συναντάμε σε θεωρητικά κείμενα αναλύει την τραγική οριοθέτηση μιας απέλπιδας εφόδου στον ουρανού, από την κοινωνική υλικότητα της εποχής, το οδυνηρό όριο-φράγμα των ουτοπιών από τους υλικούς-οικονομικούς όρους.

Η κομμουνιστική ουτοπία των εξεγερμένων χωρικών παραμένει μια ανοικτή εκκρεμότητα του παρελθόντος που μοιάζει με μια σιωπηλή κραυγή· εκκινεί από το μακρινό 1525, επανοηματοδοτείται το 1850 από τον πολιτικό Ένγκελς και φτάνει στο δυστοπικό, αλλά ώριμο από τη σκοπιά των αντικειμενικών συνθηκών, παρόν μας, ως προειδοποιητικό σήμα κινδύνου: μελλοντικοί άνθρωποι γρηγορείτε· αν τότε ήταν νωρίς, σύντομα μπορεί να είναι πολύ αργά.

 

Βιβλιογραφία

Ένγκελς Φ. (2012) Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή

Μαρξ Κ& Ενγκελς Φ. (1976) Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή

Μαρξ, Κ. (2011) Κριτική της πολιτικής οικονομίας, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή

---

^[1] Ενδεικτικά: Γερμανική Ιδεολογία (1844), Αγία Οικογένεια (1844), Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία (1845),  Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος (1848)

^[2] Τα ιστορικά έργα ή πολιτικά γραπτά περιλαμβάνουν τα κείμενα του Μαρξ που καταγράφουν και αναλύουν τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις στη Γαλλία την περίοδο 1848-1852 και την περίοδο της Παρισινής κομμούνας (1871). Πρόκειται για τα έργα: Οι Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία 1848-1850, Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη και το μεταγενέστερο ο Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία

^[3] (…) πρέπει πάντοτε να ξεχωρίζουμε την υλική ανατροπή των οικονομικών όρων της παραγωγής –που πρέπει να την εξακριβώνουμε πιστά με τη βοήθεια των φυσικών επιστημών– από τις νομικές, πολιτικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές μορφές, με μια λέξη από τις ιδεολογικές μορφές, με τις οποίες οι άνθρωποι συνειδητοποιούν αυτήν τη σύγκρουση και την επιλύουν (ausfechten / fight it out). (Μαρξ:2011)

^[4] Η άποψη αυτή για την ιστορία ως ανοικτό φάσμα δυνατοτήτων που εμπεριέχει και καταστροφικές ασυνέχειες διατυπώνεται ρητά και στο Μανιφέστο: οι τάξεις βρίσκονται διαρκώς σε “(…) έναν αγώνα που τελείωνε κάθε φορά με έναν επαναστατικό μετασχηματισμό ολόκληρης της κοινωνίας ή με την από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονταν” (Μαρξ-¨Ενγκελς 1976:15)



*Ο Διονύσης Τζαρέλλας είναι Δρ Πολιτικής Κοινωνιολογίας, και συγγραφέας του βιβλίου "Εγκώμιο της βίας" που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις ΚΨΜ, το 2014