Εκδόθηκε το βιβλίο του Πιερ Μπρουέ, "Οι τροτσκιστές στην Σοβιετική Ένωση 1929- 1938"

Πριν λίγες μέρες εκδόθηκε το βιβλίο του Πιερ Μπρουέ με τίτλο "Οι τροτσκιστές στην Σοβιετική Ένωση, (1929-1938). Το βιβλίο βγήκε από τις εκδόσεις ΕΝΕΚΕΝ, οι οποίες έχουν συμβάλει με μια σειρά βιβλίων στην γνωριμία του ελληνικού αναγνωστικού κοινού, με τις ιδέες του Τρότσκι, και την ιστορία του τροτσκιστικού ρεύματος.

Η έκδοση αυτή καλύπτει ένα σημαντικό κενό. Δεν έχουμε πολλές μελέτες στην ελληνική γλώσσα, για τις διεργασίες της αριστερής αντιπολίτευσης, από την περίοδο που ακολουθεί την απομάκρυνση του Τρότσκι από την ΕΣΣΔ. Πρόσφατα κυκλοφόρησε ένα ενδιαφέρον βιβλίο του Πιερ Μερλέ με τίτλο "Η κομμουνιστική αντιπολίτευση στην ΕΣΣΔ: Οι Τροτσκιστές (1923 - 1938), από τις εκδόσεις Εργατική Πάλη. Ωστόσο το βιβλίο του Πιερ Μπρουέ, μας παρέχει πλούσιο πρωτογενές υλικό από την αλληλογραφία των πυρήνων των τροτσκιστών αντιπολιτευόμενων με τον Τρότσκι και τον γιο του, Λέων Σεντώφ.

Το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να διαβαστεί συνοδευτικά με τον δεύτερο τόμο της τριλογίας του Ντώυτσερ για τον Τρότσκι, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κουκκίδα με τίτλο "Ο Άοπλος Προφήτης" και καλύπτει την περίοδο της δεκαετίας του 20, μέχρι τον εκτοπισμό του Τρότσκι από την ΕΣΣΔ. Παράλληλα τον τελευταίο καιρό έχουν εκδοθεί και άλλα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε το βάθος του σταλινικού εκφυλισμού της Οκτωβριανής επανάστασης. Το βιβλίο "Οι δικοί μας, Η ζωή και ο θάνατος ενός σοβιετικού πράκτορα" της Έλίζαμπεθ (Έλσα) Πορέτσκι, που υπήρξε σύζυγος του επαναστάτη κομμουνιστή Ιγνάσιο Ράϊς, ο οποίος έθεσε τον εαυτό του στην υπηρεσία της ΕΣΣΔ, για να δολοφονηθεί από το σταλινισμό, όταν ήρθε σε αντιπαράθεση με τις γραφειοκρατικές μεθόδους. Το βιβλίο "Ο Μπεζεντάκος μας άφησε γεια, διώξεις των ελλήνων κομμουνιστών" του Νίκου Παπαδάτου από τις εκδόσεις ΚΨΜ, το οποίο μας δίνει πλούσιο πρωτογενές αρχειακό υλικό που αφορά την ανάκριση και εν τέλει εκτέλεση του Μπεζεντάκου στην ΕΣΣΔ, την λεγόμενη περίοδο των Μεγάλων Εκκαθαρίσεων 1936 - 1938.

Μια επιπλέον εγγύηση για κάθε πρωτοπόρο αγωνιστή και κάθε ερευνητή αποτελεί ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου. Ο Πιερ Μπρουέ, υπήρξε τροτσκιστής επαναστάτης ωστόσο και αναγνωρισμένος ιστορικός ακαδημαϊκός στην Γαλλία που έχαιρε εκτίμησης σε ένα πολύ ευρύτερο ακροατήριο για την ερευνητική του δεινότητα. Mε πλούσιο συγγραφικό έργο, περισσότερα από είκοσι βιβλία έργα-αναφοράς, καλύπτει, μεταξύ άλλων, την ιστορία του κόμματος των Μπολσεβίκων, τη Γερμανική Επανάσταση (1917-1923), την Ισπανική Επανάσταση, την Ιστορία της Διεθνούς και τη βιογραφία του Λέοντα Τρότσκι, o Μπρουέ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ειδήμονες και ιστορικούς του παγκόσμιου εργατικού κινήματος. Ήταν ο ιδρυτής και διευθυντής του περιοδικού Les Cahiers Léon Trotsky, που ήταν αφοσιωμένο στην ιστορία του επαναστατικού κομμουνιστικού κινήματος. Ο Μπρουέ δημοσίευσε για πρώτη φορά τα κείμενα του Βίκτωρ Σερζ από τη Γερμανία το 1923, ενώ συνέλεξε και ταξινόμησε την αλληλογραφία του Τρότσκι με τον Alfred και την Marguerite Rosmer. Να σημειώσουμε ότι αυτό είναι το δεύτερο βιβλίο του συγγραφέα που μεταφράζεται στην ελληνική γλώσσα, έχει προηγηθεί η έκδοση του βιβλίου του για την Γερμανική Επανάσταση από τις εκδόσεις Εργατική Πάλη.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η μεταφραστική δουλειά του Νίκου Ταμβακλή, αποτελεί ένα ακόμα εχέγγυο, καθώς βοηθά τον αναγνώστη στο να διαβάζει ευχάριστα το κείμενο. Παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το εισαγωγικό σημεία του μεταφραστή που συνοδεύει την έκδοση.

(Σημαία του Σοσιαλισμού)




Εισαγωγικό σημείωμα του μεταφραστή

[...]
Η συγκεντρωτική παρουσίαση αυτών των κειμένων σε έναν τόμο θα επιτρέψει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό να γνωρίσει αυτές τις θέσεις και τους προβληματισμούς, καθώς διαμορφώνονταν στο εσωτερικό της Αριστερής Αντιπολίτευσης.

Προκειμένου, όμως, να γίνει κατανοητή η αλληλουχία των γεγονότων που οδήγησαν στη διαγραφή από το ΚΚΣΕ και στη συνέχεια στη βάρβαρη καταστολή και στην εξολόθρευση των αγωνιστών της Αριστερής Αντιπολίτευσης, θα πρέπει κάποιος να ανατρέξει και στα γεγονότα που προηγήθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920. Θα τα αναφέρουμε εδώ επιγραμματικά, προκειμένου να διευκολυνθεί ο αναγνώστης που δεν είναι εξοικειωμένος με την ιστορία αυτής της περιόδου της ΕΣΣΔ, να προσανατολιστεί, αλλά και να διευκολυνθεί στην αναζήτηση, ίσως, μιας πιο αναλυτικής πληροφόρησης (μια εξαιρετική εξιστόρηση των διαδοχικών φάσεων της εσωκομματικής πάλης στους Μπολσεβίκους κατά τη δεκαετία του 1920, συνυφασμένη με τη συνολική παρουσίαση των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων στη μετεπαναστατική Ρωσία, μαζί με μια πινακοθήκη των μορφών των ηγετών, μας δίνει ο Ισαάκ Ντώυτσερ στον Άοπλο Προφήτη, τον δεύτερο τόμο της επικής τριλογίας του).

Μετά την ασθένεια του Λένιν (Μάιος 1922) και την ουσιαστική απόσυρση του από την ενεργό πολιτική, σχηματίσθηκε στην ηγεσία του κόμματος η «τρόικα» των Ζινόβιεφ, Κάμενεφ και Στάλιν, που υπερασπίστηκε τη συνέχιση της πολιτικής της ΝΕΠ για αόριστο χρονικό διάστημα, χωρίς ιδιαίτερη μέριμνα για την παράλληλη ενίσχυση του δημόσιου τομέα της οικονομίας και χωρίς ουσιαστικό σχεδιασμό για την ανάπτυξη της βιομηχανίας. Παράλληλα, είχε ξεκινήσει η μεθοδική, υπόγεια, σταδιακή ποδηγέτηση των κομματικών οργανώσεων και του κρατικού μηχανισμού από την αναπτυσσόμενη άτυπη φράξια του Στάλιν, ο οποίος κινούσε τα νήματα από την πανίσχυρη θέση του Γενικού Γραμματέα του κόμματος.

Αντιδρώντας σε αυτή την πορεία προς τον εκφυλισμό, τον Οκτώβριο του 1923, σαράντα έξι κορυφαίοι μπολσεβίκοι ηγέτες συνυπογράφουν μια δήλωση με την οποία ζητούν από την ηγεσία του κόμματος να χαράξει μια στοχευμένη πολιτική κατεύθυνση, δηλαδή να ξεκινήσει ο κεντρικός σχεδιασμός της βιομηχανίας και γενικότερα της οικονομίας, αλλά και να αποκατασταθεί η εσωκομματική δημοκρατία. Ανάμεσα στους σαράντα έξι, υπήρχαν στενοί πολιτικοί φίλοι του Τρότσκι όπως οι Πιατάκοφ, Πρεομπραζένσκι, Σοσνόφσκι, Ιβάν Σμιρνόφ, Αντόνοφ - Οβσένκο, Μουράλοφ και άλλοι. Όλοι τους είχαν διακριθεί για τη δράση τους κατά τη περίοδο της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου. Αυτοί σχηματίζουν τον ηγετικό κύκλο της αποκαλούμενης «Αντιπολίτευσης του 1923», που ουσιαστικά αποτελεί την πρώτη εμφάνιση της Αριστερής Αντιπολίτευσης, και αντιπροσωπεύουν το «τροτσκιστικό» στοιχείο μέσα σε αυτή. Στην Αριστερή Αντιπολίτευση υπάρχουν επίσης οπαδοί των προηγούμενων εσωκομματικών αντιπολιτεύσεων, δηλαδή της Εργατικής Αντιπολίτευσης και των «ντεσίστ», όπως οι Βλαδίμηρος Σμιρνόφ, Σαπρόνοφ, Κοσιόρ, Μπουμπνόφ και Οσίνσκι, των οποίων οι απόψεις αποκλίνουν από αυτές των «τροτσκιστών».

Τον Ιανουάριο του 1924 συνέρχεται η 13^η Συνδιάσκεψη του κόμματος και η «Αντιπολίτευση του 1923» υφίσταται συντριπτική ήττα, χάρις στην χειραγώγηση των οργανώσεων και στην εκτεταμένη νοθεία των ψηφοφοριών από τον μηχανισμό που είχε δημιουργήσει ο Γενικός Γραμματέας. Στη διάρκεια της Συνδιάσκεψης, καθώς ο Τρότσκι είναι άρρωστος, την υπόθεση της «Αριστερής Αντιπολίτευσης» υπερασπίζονται κυρίως οι Πιατάκοφ, Πρεομπραζένσκι, Β. Σμιρνόφ και Καρλ Ράντεκ. Ο Μπουχάριν αρχίζει τότε να προσεγγίζει την τρόικα και να διαμορφώνει τις θέσεις γύρω από τις οποίες θα συγκροτηθεί η δεξιά πτέρυγα του κόμματος, δηλαδή για την επέκταση της ΝΕΠ με ακόμη μεγαλύτερη ενίσχυση του εμπορίου και της ιδιωτικής γεωργίας, τη φορολογική πριμοδότηση των εύπορων αγροτών, την αργή (με το «ρυθμό της χελώνας») εκβιομηχάνιση. Ο Στάλιν θα λανσάρει τότε το σύνθημα του «σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα», σαν απάντηση στη θεωρία της «Διαρκούς Επανάστασης», που αποδίδεται στον Τρότσκι.

Από τον Απρίλιο του 1925, αρχίζει η μετατόπιση των Ζινόβιεφ - Κάμενεφ προς τα αριστερά και η σύγκρουσή τους με τον Στάλιν. Η τρόικα διασπάται. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, με κοινή δήλωση που καταθέτουν στην Κεντρική Επιτροπή οι Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Σοκόλνικοφ και η χήρα του Λένιν Κρούπσκαγια, συγκροτούν την «Νέα Αντιπολίτευση», με αιτήματα παρόμοια με εκείνα της «Αριστερής Αντιπολίτευσης». Το επίκεντρο της «Νέας Αντιπολίτευσης» βρίσκεται στη βιομηχανική πόλη του Λένινγκραντ, όπου επικεφαλής της ισχυρής κομματικής οργάνωσης ήταν ο ίδιος ο Ζινόβιεφ. Ωστόσο, και η «Νέα Αντιπολίτευση» συντρίβεται με τη σειρά της από τους σταλινικούς στο 14^ο Συνέδριο του κόμματος, που έγινε τον Δεκέμβριο. Τα ερείσματα της Νέας Αντιπολίτευσης στο Λένινγκραντ χάνονται, καθώς ο Ζινόβιεφ καθαιρείται και επικεφαλής των κομματικών οργανώσεων της πόλης αναλαμβάνει ο σταλινικός Κύροφ. Στο μεταξύ, οι ηγέτες της «νέας δεξιάς», Μπουχάριν, Ρίκοφ και Τόμσκι, συμμαχούν με τον Στάλιν και σχηματίζουν τη νέα πλειοψηφία στο Πολιτικό Γραφείο, δίνοντας πλέον τον πολιτικό προσανατολισμό στο σύνολο της σοβιετικής κυβερνητικής πολιτικής.

Τον Απρίλιο του 1926, δημιουργείται η «Ενιαία Αντιπολίτευση» από την συνένωση των δύο προηγούμενων Αντιπολιτεύσεων, κάτω από την ηγεσία των Τρότσκι, Ζινόβιεφ και Κάμενεφ. Γύρω τους συσπειρώνεται η πλειοψηφία της ονομαζόμενης «Παλιάς Φρουράς», δηλαδή των μπολσεβίκων που είχαν ενταχθεί στο κόμμα κυρίως κατά τη διάρκεια της προεπαναστατικής περιόδου, όταν το κόμμα βρίσκονταν στην παρανομία (ή στην ημι-παρανομία), αλλά και στη διάρκεια των επαναστατικών γεγονότων του 1917. Ο Ισαάκ Ντώυτσερ σημειώνει χαρακτηριστικά:

«Για δεκαοχτώ, σχεδόν, μήνες, η Ενιαία Αντιπολίτευση συγκρουόταν με τους σταλινικούς και τους μπουχαρινικούς. Στη διάρκεια αυτού του χρονικού διαστήματος, ο Τρότσκι ενεπλάκη σε μια πολιτική μάχη τόσο έντονη, ώστε συγκρινόμενη με τις προηγούμενες συγκρούσεις του με ολόκληρη την τριανδρία, αυτές να φαίνονται σαν απλές αψιμαχίες… Οπωσδήποτε, και οι άλλοι ηγέτες μπήκαν στη σύγκρουση με δυνατό πάθος, με τις ασυνήθιστες αντιλήψεις τους που πήγαζαν από τον μαρξισμό, με την τακτική ευστροφία και μια ενέργεια και αποφασιστικότητα που ακόμη και στον πιο αδύναμο από αυτούς βρίσκονταν πάνω από το μέσο επίπεδο. Τα ζητήματα για τα οποία πάλεψαν ήταν από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα για τα οποία είχαν αγωνισθεί ποτέ οι άνθρωποι: η τύχη των 160 εκατομμυρίων ανθρώπων και το μέλλον του κομουνισμού στην Ευρώπη και στην Ασία.»

Όμως, είχε ήδη συντελεστεί, κάτω από την αδιάκοπη δραστηριότητα της άτυπης σταλινικής φράξιας, η μετατροπή του κόμματος των μπολσεβίκων, από ζωντανό, δημιουργικά παλλόμενο εργαστήριο επαναστατικής μαρξιστικής πολιτικής και εκπαίδευσης νέων επαναστατών, στο αποστεωμένο, «μονολιθικό», γραφειοκρατικό ΚΚΣΕ, που απαγόρευε τις οργανωμένες συζητήσεις και κατέστελλε βάναυσα στο εσωτερικό του κάθε συλλογική έκφραση διαφορετικής άποψης από αυτήν της ηγεσίας.

Στις 14 Νοεμβρίου, η Κεντρική Επιτροπή και η Κεντρική Εξελεγκτική Επιτροπή συνέρχονται σε έκτακτη σύνοδο, διαγράφουν τους Τρότσκι και Ζινόβιεφ από το κόμμα σαν ένοχους για υποκίνηση σε αντεπαναστατικές διαδηλώσεις και ουσιαστικά σε εξέγερση. Ακολουθούν οι διαγραφές εκατοντάδων αντιπολιτευόμενων από το κόμμα. Τον Δεκέμβριο του 1927 συνέρχεται το 15^ο Συνέδριο του κόμματος, στο οποίο η Ενιαία Αντιπολίτευση δεν διαθέτει ούτε έναν αντιπρόσωπο. Η κυρίαρχη σταλινική φράξια απαιτούσε πλέον από τους αντιπολιτευόμενους όχι μόνο την υποταγή τους στις αποφάσεις της ηγεσίας, αλλά και τη δημόσια αποκήρυξη των ιδεών και των προηγούμενων απόψεων τους. Τότε, οι Ζινόβιεφ και Κάμενεφ αναζητούν εναγωνίως κάποιον τρόπο να επανέλθουν στο κόμμα και η Ενιαία Αντιπολίτευση διασπάται. Εκπροσωπώντας όσους δεν ακολούθησαν τους Ζινόβιεφ - Κάμενεφ στο δρόμο του συμβιβασμού, δηλαδή κυρίως την Αριστερή Αντιπολίτευση, οι Σμίλγκα, Ρακόφσκι, Μουράλοφ και Ράντεκ απευθύνουν τη ΔΗΛΩΣΗ ΠΡΟΣ ΤΟ 15^ο ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΚΚ ΤΗΣ ΕΣΣΔ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ (17 Δεκεμβρίου 1927) που παρατίθεται αυτούσια στο ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ του τόμου. Ακολούθησαν μαζικές διαγραφές από το κόμμα, εκτοπίσεις στη Σιβηρία, αλλά και φυλακίσεις εκατοντάδων μελών της Αριστερής Αντιπολίτευσης. Ο Τρότσκι, τον Ιανουάριο του 1928, εκτοπίζεται στην Άλμα Άτα και μετά από έναν χρόνο, τον Φεβρουάριο του 1929, απελαύνεται στην Κωνσταντινούπολη. Οπωσδήποτε, τα μέλη της «τροτσκιστικής» ή Αριστερής Αντιπολίτευσης αποδείχθηκαν τα πιο συγκροτημένα πολιτικά και τα πιο ανθεκτικά στις διώξεις. Τα διλήμματα τους άρχισαν να παρουσιάζονται κυρίως μετά από το Νοέμβριο του 1928, με την εξαγγελία από τον Στάλιν της «αριστερής στροφής» στην εσωτερική πολιτική (εγκατάλειψη της πολιτικής της ΝΕΠ, πεντάχρονο πλάνο, εισαγωγή ταχύτατου ρυθμού εκβιομηχάνισης, ολοκληρωτική κολεκτιβοποίηση) και την έναρξη των διώξεων της μπουχαρινικής, δεξιάς πτέρυγας του κόμματος.

Τα κείμενα που μεταφράσαμε έχουν ομαδοποιηθεί σε πέντε μέρη. Το πρώτο μέρος, με τίτλο Οι Τροτσκιστές στη Σοβιετική Ένωση (1829-1938), είναι ένα ενιαίο κείμενο που αποτελεί την αφήγηση της πολιτικής πορείας της Αριστερής Αντιπολίτευσης από τον ίδιο τον Πιερ Μπρουέ, από τη διαγραφή της από το ΚΚΣΕ, μέχρι το τέλος της φυσικής της ύπαρξης, με τις μαζικές εκτελέσεις στο «κεραμοποιείο της Βορκουτά». Ο Πιερ Μπρουέ ανίχνευσε και διασταύρωσε μεθοδικά όλες τις μαρτυρίες τις σχετικές με τις τελευταίες ημέρες της ύπαρξής της (αυτές που ήταν τουλάχιστον διαθέσιμες μέχρι το 1980). Είναι γεγονός ότι, μετά από το άνοιγμα των αρχείων της πρώην ΕΣΣΔ, έρχονται και νέες μαρτυρίες, οι οποίες όμως επιβεβαιώνουν πάντοτε τόσο την ιστορική καταγραφή, όσο και τις εκτιμήσεις που είχε κάνει ο Πιερ Μπρουέ. Πρόσφατα, ακόμη, τον Ιανουάριο του 2018, στη διάρκεια εργασιών κατεδάφισης στη ρωσική φυλακή του Βερκχνεουράλσκ, εντοπίστηκε κρυμμένο σε τοίχο ένα «τετράδιο» των «αδιάλλακτων» τροτσκιστών φυλακισμένων, με 30 σημαντικά κείμενα, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν αναλύσεις για την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία και τις παγκόσμιες επιπτώσεις της.

Τα επόμενα τρία μέρη του τόμου (Δεύτερο, Τρίτο και Τέταρτο) αποτελούνται κυρίως από συλλογικά ή ατομικά κείμενα των αγωνιστών της Αριστερής Αντιπολίτευσης, που τα ανέσυρε η έρευνα του Πιερ Μπρουέ και των συνεργατών του από τα Αρχεία Τρότσκι και μεταφράστηκαν για πρώτη φορά από τα ρωσικά στα γαλλικά.

[...]

Οι τροτσκιστικές οργανώσεις της Κατοχής

 του Δημήτρη Λιβιεράτου

Κατά το διάστημα της δικτατορίας 4ης Αυγούστου συνελήφθησαν πολλοί Τροτσκιστές. Όπως όλους τους κρατούμενους τότε, χωρίς δίκη  τους έστελναν σε διάφορα στρατόπεδα εξορίας στα νησιά. Μερικούς έστελναν σε παλαιά φρούρια – στρατόπεδα. Μια μεγάλη ομάδα  τροτσκιστών, περί τους 40 ήταν κλεισμένη στο παλαιό  μεσαιωνικό φρούριο της Ακροναυπλίας που ήταν πάνω στο λόφο του Ναυπλίου. Οι Τροτσκιστές ήταν οργανωμένοι σε Ομάδα Συμβίωσης για να υποφέρουν τη ζωή τους καλλίτερα. Αντιμετώπιζαν εκτός από την φυλακή του φασιστοειδούς καθεστώτος και μια εσωτερική τρομοκρατία από τους περίπου 500-600 οπαδούς και μέλη του ΚΚΕ που ήταν κι αυτοί εξόριστοι. Οι Τροτσκιστές βρισκόντουσαν έτσι σε διπλή φυλακή-εξορία.

Όμως δεν εγκατέλειπαν την ιδεολογική τους ζωή. Πάντα συζητούσαν τα ζητήματα του Κινήματος. Και μάλιστα αναλυτικότερα αφού αναγκαστικά είχαν αρκετό καιρό. Τα καθημερινά ζητήματα φαγητού, καθαριότητος και ότι άλλο μπορούσαν να τακτοποιήσουν με συντροφικότητα και έτσι να έχουν περισσότερο καιρό για μόρφωση και συζήτηση.

Το 1940 είχε αρχίσει ο πόλεμος στην Ευρώπη και φαινόταν ότι θα απλωθεί σε ευρύτερους χώρους. Έγινε μεγάλη συζήτηση στην Ακροναυπλία μεταξύ των   συντρόφων της ομάδας ΕΟΚΔΕ, με ηγέτη τον Παντελή Πουλιόπουλο και την ΚΔΕΕ, που εκπροσωπούσε ο Άγις Στίνας. Θέματα: Πόλεμος- ΕΣΣΔ- Κατάσταση στην Ελλάδα- Το ζήτημα της ενότητας των τεταρτοδιεθνιστών. Οι εισηγήσεις του Παντελή γράφτηκαν σε τρία συνηθισμένα σχολικά τετράδια,  συνόλου 240 σελίδων. Γράφτηκαν με το χέρι του Χρήστου Αναστασιάδη. Νέος δημοσιογράφος που γνώριζε άριστα την ελληνική γλώσσα, γι’ αυτό δεν βρίσκουμε κανένα λάθος ορθογραφικό, συντακτικό.

Όλοι οι Τροτσκιστές δήλωναν ότι είναι οπαδοί της Δ’ Διεθνούς  που ιδρύθηκε την 3 Σεπτεμβρίου 1938 σε ένα προάστειο  του Παρισιού. Είχαν μάθει ότι ιδρύθηκε, αλλά αγνοούσαν τις λεπτομέρειες. Και οι δυο ομάδες αντιπροσωπεύτηκαν στο  Συνέδριο. Η ΕΟΚΔΕ από τον Μιχάλη Ράπτη –Πάμπλο που τότε πήρε αυτό το όνομα και η ΚΔΕΕ από τον Γιώργη Βιτσωρη. Δεν γνώριζαν τις θέσεις που υιοθετήθηκαν. Η απομόνωση ήταν σκληρή στην Ακροναυπλία κατά τη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας.

Ήταν κάτι το εκπληκτικό, μερικές δεκάδες επαναστάτες, κάτω από αυτές τις άθλιες συνθήκες, αλλά και κάτω από την καταπίεση των σταλινικών του ΚΚΕ μέσα στη φυλακή, να κάνουν τέτοιες συζητήσεις.  Από ότι ξέρουμε ήταν η μοναδική οργανωμένη σε τέτοια κλίμακα και χρόνο συζήτηση σε στρατόπεδο της Ευρώπης.

Ολόκληρη η χώρα εκείνη την εποχή είχε βουλιάξει στο σκοτάδι της φασιστικής δικτατορίας. Όταν κανείς διαβάζει τις εφημερίδες της, περιοδικά και οποιοδήποτε άλλο έντυπο, αισθάνεται βαθύτατη θλίψη για το πέσιμο και το κατάντημα μιας τόσο ζωντανής χώρας σαν την Ελλάδα.

Αλλά και μέσα στις φυλακές και εξορίες , οι σταλινικοί είχαν εγκαταστήσει το σκοταδισμό της μονολιθικότητας. Και να φανταστεί κανείς ότι αυτή τη μονολιθικότητα του σταλινικού σκοταδισμού εκπροσωπούσε στην Ακροναυπλία ο Ιωαννίδης. Ελάχιστοι διανοούμενοι μέσα στις φυλακές τολμούσαν να αντιδράσουν. Γι’ αυτό, όλη αυτή τη περίοδο, εκ μέρους τους, τίποτε το αξιόλογο δεν γράφτηκε στις φυλακές.

Έτσι αποκτούν μεγάλη σημασία  οι συζητήσεις που τότε έκαναν οι Τεταρτοδιεθνιστές και μερικοί άλλοι σκεπτόμενοι επαναστάτες στις φυλακές και εξορίες του μεταξικού κράτους. Για μερικούς φαίνονται , ίσως, βυζαντινολογίες αυτές οι λεπτές διαφορές στα πολιτικά και θεωρητικά ζητήματα, που απασχολούσαν τους κρατούμενους. Όμως αποκτούν μιαν ευρύτερη σημασία για εκείνη την περίοδο  επειδή είναι τα μοναδικά, ίσως, ελεύθερα κείμενα σκέψης. Και είναι κρίμα που πολλά από τα κείμενα εκείνα δεν έχουν ακόμη δημοσιευθεί.

Στο ζήτημα του πολέμου πήραν θέσεις αντιπολεμικές. Ήττα του καπιταλισμού και στα δυο στρατόπεδα, επαναστατικός ντεφαιτισμός και μετατροπή του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο και σοσιαλιστική επανάσταση. Ο πόλεμος   ήταν ιμπεριαλιστικός και από τις δυο πλευρές. Παρέμενε όμως το καθήκον υπεράσπισης της Σοβιετικής Ένωσης, πρώτου εργατικού κράτους, με το καθήκον μέσα στον πόλεμο να ανατραπεί η σταλινική γραφειοκρατία. Και σ’ αυτό το σημείο υπήρξαν ιδεολογικές διαφορές μεταξύ των συντρόφων.

Η συζήτηση κράτησε πολλούς μήνες και δεν τέλειωσε. Πρόλαβαν τα πολεμικά γεγονότα. Οι Τεταρτοδιεθνιστές ήταν τότε χωρισμένοι σε δυο οργανώσεις. Την ΕΟΚΔΕ (Πουλιόπουλος) και ΚΔΕΕ (Στίνας). Η ενότητα δεν πραγματοποιήθηκε. Πολλοί δραπέτευσαν την περίοδο του 1941-1942 και συνέχισαν τον αγώνα τους χωρισμένοι, αλλά συνεργαζόμενοι. Περίμεναν την επαναστατική διέξοδο από το πόλεμο, ακολουθώντας τις διαφορετικές τους γραμμές.

Πέρασαν πολλές περιπέτειες. Πολλοί σκοτώθηκαν από Έλληνες, Ιταλούς, Γερμανούς, σταλινικούς. Πολλοί νέοι σύντροφοι προστέθηκαν στον αγώνα .

Όταν το 1945 έγινε φανερό ότι δεν πρόκειται να υπάρξει επαναστατική διέξοδος και νέα μεγάλη περίοδος δοκιμασίων περιμένει τους επαναστάτες, συνέχισαν τις συζητήσεις και ενοποιήθηκαν τον Ιούλιο του 1946. Πολλοί από τους συζητητές των εξοριών και της Ακροναυπλίας λείπουν από το Συνέδριο. Έχουν δολοφονηθεί. Μεταξύ αυτών και ο ηγέτης αγωνιστής διανοούμενος Παντελής Πουλιόπουλος, που τον εκτέλεσαν οι Ιταλοί φασίστες με πολλούς άλλους,  στο Νεζερό 6 Ιουνίου 1943.

 ------------     --------      -----------

6 Απρίλιου  1941 γερμανικές δυνάμεις επετέθησαν στην Ελλάδα. Σε λίγες μέρες είχαν διαλύσει το μέτωπο και μπήκαν στην Αθήνα. Στη συνέχεια πραγματοποίησαν την εισβολή στην Κρήτη με την οποία ολοκλήρωσαν την υποδούλωση της Ελλάδας. Προσπάθησαν σε συνεργασία με τους Ιταλούς που ακολούθησαν στην κατακτημένη Ελλάδα, να χρησιμοποιήσουν τον παλαιό μεταξικό μηχανισμό. Έτσι να συνεχίσουν και επιτείνουν  την εκμεταλλευτική καταπίεση του ελληνικού λαού.

Όμως ήδη είχε αρχίσει η διάλυση αυτού του δικτατορικού μηχανισμού. Στις εξορίες, ιδιαίτερα των νησιών, οι εξόριστοι που αντιμετώπιζαν  και την απειλή της πείνας, με όποιο τρόπο μπορούσαν δραπέτευσαν. Στην Ακροναυπλία δυσκολότερη η κατάσταση. Όχι μόνο επειδή η διοίκηση εξακολουθούσε να κρατάει σκληρά τη φυλακή, αλλά και επειδή οι σταλινικοί από μέσα εμπόδιζαν κάθε απόπειρα δραπέτευσης . Την ονόμαζαν προβοκάτσια. Ακόμη ίσχυε το ΓερμανοΣοβιετικό σύμφωνο και είχαν την αυταπάτη μιας ιδιαίτερης μεταχείρισης.

Οι εξόριστοι που γυρίζαν , οι περισσότεροι στην Αθήνα- Πειραιά, εύρισκαν τους συντρόφους  ακόμη μερικούς από τους παλαιούς πυρήνες.  Αυτοί οι σύντροφοι που γύριζαν από τις εξορίες αντιμετώπιζαν πολλά προβλήματα. Να βρουν κατοικία, μια δουλειά να ζήσουν και προ παντός να προμηθευτούν καινούριες (πλαστές) ταυτότητες να μπορούν να κυκλοφορούν. Η οργάνωση φτωχή δεν είχε πόρους να βοηθήσει. Οι παλαιοί που είχαν μείνει εκτός φυλακής- εξορίας βοηθούσαν με όλες τους τις δυνάμεις.

----------    ------    -------

Η Ε.Ο.Κ.Δ.Ε. που είχε πραγματοποιήσει τη Συνδιάσκεψη της ενότητας του 1937 είχε σαν έντυπο τον «Προλετάριο». Κάποια στιγμή σταμάτησε την έκδοση από τις καταδιώξεις του μεταξικού καθεστώτος. Επανεκδόθηκε στην Κατοχή σαν όργανο της ΕΟΚΔΕ. Τέσσερα φύλλα μέχρι τον Μάρτιο 1943. Το Νοέμβριο 1942 κυκλοφόρησε και το θεωρητικό όργανο «Διεθνιστής».

Η ΕΟΚΔΕ με ηγέτη τον Παντελή Πουλιόπουλο που είχε εκλεγεί στο συνέδριο του 1937, από την αρχή ήταν με την άποψη του Τρότσκι για τον χαρακτηρισμό της ΕΣΣΔ, της Σοβιετικής Ένωσης, σαν βαθειά εκφυλισμένου εργατικού κράτους.  Καθήκον των επαναστατών παρα τις ιδεολογικές διαφορές και καταδιώξεις  που υποφέρουν, είναι να υπερασπίσουν αυτό το ακόμη Εργατικό Κράτος. Αναφέρουμε μερικούς από τους εναπομείναντες συντρόφους εκείνης της περιόδου. Βρυχωρόπουλος, Σωτήρης Γουδέλης, Γιάννης Γουδέλης, Νίκος Κονδυλίδης, Μιχάλης Λίλης, Χρήστος Αναστασιάδης, Βοιλης Στέλιος (Κατσαμπρόκος).

Η ΕΟΚΔΕ συνέχιζε μέχρι τις αρχές 1943. Τότε έγιναν συζητήσεις με ομάδα εξωκομματικών Τεταρτοδιεθνιστών και δημιούργησαν το ΚΚΔΕ-Κόμμα Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας. Με όργανο της Κεντρικής Επιτροπής το «Διεθνιστή» και θεωρητικό πολυσέλιδο «4η Διεθνής» πολυγραφημένο. Τον Ιανουάριο 1944 συνήλθε η Β’ Συνδιάσκεψη. Συνέχισε την έκδοση του «Διεθνιστή» σαν όργανο της Κ.Ε.  Με αυτό το σχήμα έφτασαν  το τέλος της Κατοχής.

Στη περίοδο 1939-1942 έγινε προσπάθεια ενοποίησης με την ΚΔΕΕ- Κομμουνιστική Διεθνιστική Ένωση Ελλάδας. Όπως είχε αποφασίσει η Ιδρυτική Συνδιάσκεψη της 4ης Διεθνούς που συνήλθε το Σεπτέμβριο 1938 στο Παρίσι έπρεπε να ενωθούν όλες οι ομάδες που μίλαγαν στο όνομα της 4ης Διεθνούς.  Παρόμοια απόφαση είχαν πάρει και στις συζητήσεις της Ακροναυπλίας. Αλλά  δεν ολοκληρώθηκαν. Η ΚΔΕΕ υποστήριζε ότι ήδη είχε γίνει η μετάλλαξη και ήταν ήδη καπιταλιστικό κράτος. Η ΚΔΕΕ ανασυγκροτήθηκε από τους δραπετεύσαντες  Τροτσκιστές. Στο τέλος του 1942 δημιούργησαν το ΚΔΚΕ – Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδας.  Από τους συντρόφους που έλαβαν τότε μέρος αναφέρουμε τους Άγι Στίνα (Σπύρο Πρίφτη) Δημοσθένη Βουρσούκη, Γιάννη Ταμτάκο (Βεργή) Κώστα Ρήγα (Τζαβάρα), Χ. Καλλέργη (Αντώνη Γιαννακόπουλο), Παναγιώτη Τσούκα, Νίκο Αραβαντινό, Σωτήρη Σμυρλή, Λουκά Καρλιάφτη, Γιάννη Θεοδωράτο- Μαστρόγιαννη. Αναφέρεται πάντα στη 4η Διεθνή. Εκδίδει εφημερίδα το «Εργατικό Μέτωπο» και θεωρητικό όργανο τη «Διαρκή Επανάσταση».

Παρά τις διαφωνίες τους οι δυο οργανώσεις συνεργαζόντουσαν  και συνέχισαν τις επαφές και συζητήσεις τους καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής. Μέλη και οπαδοί τους είχαν κοινή πολιτική και συνδικαλιστική δραστηριότητα. Τα κύρια ζητήματα που απασχόλησαν τις τροτσκιστικές ομάδες ήταν η Αντίσταση για τον χαρακτηρισμό του ΕΑΜ, το Ρωσικό ζήτημα και η Οργανωτική Ανασυγκρότηση. Υπάρχουν πολλές αποφάσεις και άρθρα στα έντυπα αυτών των οργανώσεων. Η εχθρότητα των σταλινικών της ηγεσίας του ΚΚΕ ήταν συνεχής . Σε καμμιά περίπτωση δεν ήθελαν να επιτρέψουν στους Τροτσκιστές να είναι στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, Εργατικό ΕΑΜ. Η εχθρότητα αυτή έφτασε μέχρι την εξόντωση των Τροτσκιστών. Πολλοί δολοφονήθηκαν στη διάρκεια της Κατοχής και τα Δεκεμβριανά.  Τους σκότωσαν επειδή ήταν Τροτσκιστές, όπως είχαν κάνει οι σταλινικοί στη Σοβιετική Ένωση. Αλλά οι σταλινικοί σκότωσαν και πολλούς άλλους που προερχόντουσαν από τις δικές τους γραμμές. Πολλούς που ήταν μέσα στο Κίνημα Αντίστασης. Όπως τον Δαμασκόπουλο, τον Ασημίδη, τον Σκαφίδα και εκατοντάδες άλλους. Κάθε έναν που θα έφερνε αντίρρηση, συζήτηση για την πολιτική της σταλινικής ηγεσίας.

----------------------------

Εκτός των δυο αντιπροσωπευτικών τροτσκιστικών οργανώσεων  υπήρχαν και άλλες που υποστήριζαν τις θέσεις. Όλες αυτές συγκεντρώθηκαν μετά τον πόλεμο σε μια Οργανωτική  Επιτροπή που προετοίμασε και πραγματοποίησε το Ενοποιητικό Συνέδριο , τον Ιούλιο 1946 σε μια χαράδρα της Πεντέλης. Περίπου σαράντα σύντροφοι, με τη παρουσία αντιπροσωπείας της 4ης Διεθνούς αποτελούμενη από τον αμερικάνο Σέρρυ Μάγκαν- Πατρίς  και τον Μιχάλη Ράπτη- Πάμπλο.

-------------------    --------------   ---------

Αναφέρουμε  στη συνέχεια την «Περιφερειακή Επιτροπή Διεθνιστικού Κομμουνιστικού Κόμματος Θεσσαλονίκης» . Λειτούργησε  όλη τη διάρκεια της Κατοχής αποκομμένη από το κέντρο της Αθήνας- Πειραιά. Εφημερίδα είχε τη «Σπίθα». Η πλειοψηφία ήταν υπερασπιστική και για το Κίνημα Αντίστασης είχε παρόμοιες θέσεις με το ΚΚΔΕ. Έδρασαν στο Κίνημα Αντίστασης, όπου μπορούσαν, στο συνδικαλιστικό κίνημα και να σημειώσουμε ότι εκεί δεν αντιμετώπισαν αυτή τη δολοφονική στάση  όπως των σταλινικών της Αθήνας. Αναφέρουμε μερικούς συντρόφους: Κώστας Καροτσέρης, Παναγιώτης Βασιλειάδης, Δημήτρης Σαββόπουλος, Κώστας Πανταζής, Δημοσθένης Παπαδόπουλος, οι αδελφοί Στέλιος και Πέτρος Παπαδόπουλοι. Η οργάνωση είχε περίπου 50 μέλη.

Μια άλλη σημαντική ομάδα που προήλθε από στελέχη του ΚΚΕ,  από τον Αρχειομαρξισμό και άλλοι ανεξάρτητοι σχημάτισαν, ύστερα από μια ιδεολογική και οργανωτική πορεία, το ΕΣΚΕ  Επαναστατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας. Στη πορεία πρόσθεσε και το Κομμουνιστικό και έγινε ΕΣΚΚΕ. Ηγέτης  του ο παλαιός Γραμματέας του ΚΚΕ Θωμάς Αποστολίδης, τυπογράφος, που συνελήφθη από τους  Γερμανούς Γκεσταπίτες και δολοφονήθηκε το Σεπτέμβριο 1944, συνδικαλιστής και συνέχεια Γραμματέας της ισχυρής Ομοσπονδίας Τύπου.  Στελέχη του ΕΣΚΚΕ ήταν ο Κώστας Αναστασιάδης, ο Βασίλης Αναστασιάδης, ο Τάκης Τσαβέας, Αναγνωσταράς, Ηλίας Παρασκευάς . Κώστας Τριμης, Γιώργης Δαλαβάγγας, Δημήτρης Λιβιεράτος.

Η βασική γραμμή του στον αγώνα της Κατοχής  «θα ακολουθήσει σταθερά και σε όλη την έκταση την πολιτική του Ενιαίου Μετώπου από τα πάνω και από τα κάτω σε σχέση με το ΚΚΕ και τις άλλες εργατικές οργανώσεις».

Για την ιστορία αναφέρουμε ότι έκανε πρόταση να προσχωρήσει στο ΕΑΜ , αλλά το ΚΚΕ το έβαλε σαν απαράβατο όρο στις άλλες οργανώσεις να μη γίνει δεκτή η προσχώρηση. Μπορούσε να δέχεται και βασιλόφρονες οργανώσεις, σε καμμιά περίπτωση της αριστερής αντιπολίτευσης.

Ο Θωμάς  Αποστολίδης συνελήφθη τον Σεπτέμβριο 1944 από τους Γερμανούς ναζί και εκτελέστηκε  σε λίγες μέρες. Ούτε ένα μήνα από την αποχώρηση και ήττα τους. Το υπόλοιπο του Κόμματος, ιδιαίτερα η νεολαία αμέσως μετά τον πόλεμο προσχώρησε στην Οργανωτική Επιτροπή των Τροτσκιστικών οργανώσεων που οργάνωσαν και πραγματοποίησαν το Ενοποιητικό  Συνέδριο του Ιουλίου 1946 από όπου προήλθε το Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδας, (Τμήμα της 4ης Διεθνούς).

Άλλη μια Τροτσκιστική Ομάδα της Κατοχής ήταν η ΕΠΙΘΕΣΗ. Δημιουργήθηκε το 1941 από Ανεξάρτητους Τροτσκιστές και το 1942 πήρε το όνομα ΕΠΙΘΕΣΗ. Σπύρος Πηλίτσης, Γιώργος Δόξας, Χαράλαμπος Πηλίτσης,  αδελφοί Κοβάνη, Λουκάς Μαργώνης και άλλοι.

Εκείνη περίπου την εποχή δημιουργήθηκε και η ΟΜΑΔΑ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ από παλαιούς Σπαρτακιστές. Το 1943 συγχωνεύθηκαν στην ΕΠΙΘΕΣΗ. Εφημερίδα η ΕΝΩΣΗ. Σκοπός η ενοποίηση όλων των τροτσκιστικών ομάδων. Δημιούργησαν την ΕΝΩΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ. Τον Μάρτιο 1945 ενώθηκαν στο ΕΔΚΕ και προσχώρησαν στο Ενωτικό Συνέδριο του Ιουλίου 1946.

Όταν αργότερα  τα χρόνια 80,90 αναζητούσα  Τροτσκιστές που είχαν σκοτωθεί να τους καταγράψω, βρήκα πολλές περιπτώσεις σε επαρχίες που στην Κατοχή δεν είχαν καμμιά επαφή με την Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη. Εκεί που λειτουργούσαν οι ομάδες των Τροτσκιστών. Τον άγριο καιρό της Κατοχής δύσκολες οι επικοινωνίες και πιο δύσκολες οι συνδέσεις. Υπήρχαν πολλοί που δρούσαν μόνοι τους είτε σε μικρές ομάδες που είχαν καταφέρει να  συγκεντρώσουν. Σε μερικά μέρη αναφέρεται, έβγαζαν και έντυπα, πολυγραφημένα από τα οποία δεν μας έχουν μείνει αντίτυπα. Ίσως οι επόμενοι, να βρουν τέτοια  σε κάποια υπόγεια, αποθήκες, σπιτιών. Έχει συμβεί μέχρι τώρα και ελπίζουμε να επαναληφθεί.

Από διαφορετικές πηγές μπόρεσα να  αντιληφθώ, ότι υπήρχαν σε πολλά επαρχιακά μέρη. Να αναφέρω πρώτα την Θήβα όπου στην πόλη και περισσότερο στα χωριά της περιφέρειας υπήρχαν δεκάδες οργανωμένοι και συμπαθούντες. Παρά τις απώλειες που είχαν επέζησαν και μετά τον πόλεμο. Τα χρόνια 45 και μετά οι οργανώσεις ήρθαν σε επαφή  με συντρόφους στη Καβάλα, το Μεσολόγγι που συνέχισαν. Στα περισσότερα μέρη χάθηκαν  . Ακόμη και αν επέζησαν της Κατοχής επακολούθησε η άγρια περίοδος  αντίδρασης, τρομοκρατίας μετά τον πόλεμο και έπαψαν να λειτουργούν. Τέτοιες περιπτώσεις αναφέρω στο Αγρίνιο, Κεφαλονιά, Γύθειο, Πάτρα, Αίγιο, Κοζάνη, Κάρυστος, Νάουσα, Πωγωνιανη, περιοχή Βόλου, Αργολίδα, Γιαννιτσά, Ικαρία, Σκάλα Λακωνίας, Καλαμάτα, Οίτυλο, Σπάρτη.

Στο Ενοποιητικό Συνέδριο του Ιουλίου 1946 πήραν μέρος περίπου 350-400.  Όσοι άντεξαν κράτησαν στην τρομοκρατία που εξαπολύθηκε μετά τον πόλεμο. Πολλοί πήγαν στη Μακρόνησο και άλλες εξορίες. Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία.

Οι Τροτσκιστές είναι από τις ελάχιστες ομάδες στην ιστορία που έζησαν και επιβεβαιώθηκαν. Μια μικρή, απέραντα μικρή μειοψηφία που κράτησε ζωντανές ορισμένες επαναστατικές ιδέες. Πολλές φορές με ανεξήγητη δύναμη, ενώ άλλα μεγαλύτερα ρεύματα έσβησαν, διαλύθηκαν. Από τη συνεχή μελέτη που έκαναν πίστευαν ότι θα δικαιωθούν. Έζησαν και είδαν οι νεότεροι, τη μεγάλη χώρα που έγινε η επανάσταση «που συγκλόνισε τον Κόσμο» και είχε περάσει στα χέρια του  σταλινισμού  να διαλύεται το 1989-90 χωρίς κανείς να την υπερασπίσει. Μπορεί η ιστορία που δεν είναι ευθύγραμμη, να πισωγύρισε, αλλά είναι σίγουρο ότι οι τροτσκιστικές αναλύσεις ήταν σωστές σε γενικές γραμμές. Πολλοί σκοτώθηκαν, άλλοι έμειναν πίσω, μερικοί κουράστηκαν, νέοι τους αντικατέστησαν. Ταλαιπωρήθηκαν πολύ. Όμως είναι σίγουρο ότι είχαν δίκιο.

Θα ήθελα να κλείσω αυτήν την αναφορά στον Τροτσκισμό της Κατοχής με ένα εκπληκτικό γεγονός. Το 1945 μετά την ήττα του Δεκεμβριανού κινήματος και την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, όταν πλέον κυριάρχησε η αντίδραση στην Ελλάδα , οι Τροτσκιστικές οργανώσεις βρέθηκαν σε μια άλλου είδους δύσκολη θέση. Η αστυνομία και οι παρακρατικές οργανώσεις δεν τους χαρίστηκαν στο κυνηγητό και τις καταδιώξεις. Κι αυτές αποδεκατισμένες από τις εκτελέσεις, όχι μόνο των στρατευμάτων Κατοχής, αλλά και ιδιαίτερα των σταλινικών, αντιμετώπισαν ένα ιδιόμορφο πρόβλημα. Οι αρχές, παρόλο που τους κυνηγούσαν , ζητούσαν μηνύσεις εναντίον των εκτελεστών που ανήκαν στην ΟΠΛΑ και την Πολιτοφυλακή. Οι οικογένειες των εκτελεσθέντων θα μπορούσαν έτσι να στηρίξουν ένα αίτημα για «σύνταξη εκτελεσθέντος». Τότε οι περισσότερες οικογένειες ήταν πάμπτωχες. Η θέση τους είχε χειροτερέψει με την εκτέλεση του πατέρα, άντρα, αδελφού. Όμως οι οργανώσεις πήραν απόφαση να ζητήσουν από τις οικογένειες να μην κάνουν μηνύσεις κατά των εκτελεστών που πολλές φορές τους γνώριζαν προσωπικά. Οι δολοφονίες θεωρήθηκαν σαν ενδοταξική διαμάχη μεταξύ των εργατικών οργανώσεων και δεν θα έπρεπε να δώσουν επιχειρήματα στον ταξικό εχθρό να χτυπήσει το εργατικό κίνημα. Δεν είχαν κανένα άλλο αντάλλαγμα να δώσουν στις οικογένειες. Ούτε υλική βοήθεια, ούτε   σημαντική βοήθεια συμπαράστασης, μιας και η αντίδραση συλλήβδην έβριζε και συκοφαντούσε κάθε αγωνιστή της εργατικής τάξης. Ο δε σταλινικός τύπος, πανίσχυρος στο αριστερό κίνημα, εξακολουθούσε να βρίζει τους αγωνιστές της άκρας αριστεράς, τροτσκιστές, αρχειομαρξιστές, παλαιά μέλη του ΚΚΕ, άλλων οργανώσεων και μεμονωμένα άτομα που διαφωνούσαν με την επίσημη πολιτική των σταλινικών.

Δίλημμα τραγικό για τις οικογένειες. Απ’ ότι γνωρίζω, ύστερα από τις επισκέψεις των αντιπροσώπων των οργανώσεων, που τους εξηγούσαν τη θέση, καμμιά οικογένεια δεν υπέβαλε  μήνυση. Καμμιά δεν στράφηκε προσωπικά ακόμη και εναντίον ιδιαίτερα εγκληματικών τύπων, για να μη θίξουν το συνολικό κίνημα. Τους θεώρησαν κι αυτούς, αν και εκτελεστές, θύματα της σταλινικής θηριωδίας.

Οι εκτελεσθέντες αγωνιστές έχουν δικαιωθεί. Αλλά είναι καλό να υπενθυμίζεται κάθε φορά πόσο ο φανατισμός μιας κλίκας μπορεί να καταστρέψει ολόκληρο κίνημα.

 

14.1.2014                                

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ

Πηγή: Ινστιτούτο Πολιτικών και Κοινωνικών Ερευνών "Παντελής Πουλιόπουλος"

Μιχάλης Ράπτης - Στοιχεία Πολεοδομικής

Εισαγωγικό σημείωμα
 

Το έτος 1940 ο Μιχάλης Ράπτης - Πάμπλο, βρίσκεται με την σύντροφο του στο Παρίσι. Έχει φύγει από την Ελλάδα την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά. Από το 1938 βρίσκεται στην Γαλλία όπου συνδέεται με το κέντρο του διεθνούς τροτσκιστικού κινήματος. Με την είσοδο του στην Γαλλία, μαζί με την γυναίκα του Έλλη Δυοβουνιώτη γράφονται σαν φοιτητές στο Πανεπιστήμιο στο Παρίσι. Τον Σεπτέμβρη του 1938 παρακολουθεί το ιδρυτικό συνέδριο της 4ης Διεθνούς.  Στο συνέδριο της 4ης Διεθνούς εκπροσωπούνται 2 ελληνικές οργανώσεις, ο Μιχάλης Ράπτης εκπροσωπεί την ΕΟΚΔΕ, στην οποία ηγείται ο Παντελής Πουλιόπουλος, και ο Γιώργος Βιτσώρης την ΚΔΕΕ. 

Στο Παρίσι ζει και την έναρξη του πολέμου, καθώς και την κατάρρευση του γαλλικού μετώπου και την κατάληψη της Γαλλίας από τους ναζί του Χίτλερ. Εκείνη την χρονιά σε μια προσπάθεια να αντισταθμίσει τα θλιβερά αυτά γεγονότα αποφασίζει να ασχοληθεί με το αντικείμενο σπουδών του και γράφει μία μελέτη πάνω στην πολεοδομική.

Όπως διαβάζουμε και στην πολιτική του αυτοβιογραφία:

"Οχυρωμένοι πίσω από την περίφημη Γραμμή Μαζινό, οι Γάλλοι δεν ανησυχούν ιδιαίτερα από την έκρηξη του πολέμου. Στο μέτωπο επικρατούσε μία θεαματική ηρεμία, ένα κλίμα ¨παράξενου είδους πολέμου¨, όπως το ονόμαζαν οι Γάλλοι, και που τερματίστηκε ξαφνικά, απότομα, όταν οι Γερμανοί παρέκαμψαν τη Γραμμή Μαζινό και εισήλθαν ακάθεκτοι από το Βέλγιο στην Γαλλία, τον Μάιο του 1940. 

    Τότε, όταν έλειψε η φρούδη προστασία από τα τείχη και τα όπλα, διαπιστώθηκε ακόμα μια φορά η αλήθεια μιας διάγνωσης θεμελιωμένης από τον καιρό του Θουκιδίδη, από τους βαθύτερους παρατηρητές του φαινομένου των πολέμων στην πρώιμη ακόμα ανθρωπότητα μας: Ό,τι σε τελευταία ανάλυση, η μόνη αληθινή προστασία είναι ο άνθρωπος, ως άτομο και κοινωνία, το ηθικό του, η διάθεση του να αγωνιστεί, χωρίς υπολογισμούς για το κόστος των θυσιών του.  Πράγμα που έλειπε σε μεγάλο βαθμό στη Γαλλία του 1940, όπου η μεν πιο συντηρητική παράταξη της χώρας, θανάσιμα τρομαγμένη από την εμπειρία του Λαϊκού Μετώπου, ευχήθηκε σχεδόν τη γερμανική εισβολή σαν συνώνυμο εξασφάλισης της κοινωνικής ¨τάξης¨, ενώ ένα μεγάλο μέρος της ηττημένης Αριστεράς, όπως σημείωσα ήδη, είχε περάσει πρακτικά σε μια ηττοπαθή κατάσταση, ύστερα από την απροσδόκητη, παρά φύση συμφωνία Hitler - Stalin.

    Το είχαμε ρίξει στο διάβασμα για να βρούμε κάποιον αντιπερισπασμό στην ολοένα και μεγαλύτερη ανησυχία μας για τις θολωμένες προοπτικές μπροστά μας. Αλλά χωρίς να πέσουμε στην καταπληκτική αμεριμνησία που είχε καταλάβει τους περισσότερους γάλλους φοιτητές της εποχής, οι οποίοι, ενώ κατέρρεε το μέτωπο και προχωρούσαν οι σιδερένιες φάλαγγες των Γερμανών, φαινομενικά τουλάχιστον, δεν ενδιαφέρονταν παρά αν θα προλάβουν να περάσουν τις εξετάσεις του μοιραίου καλοκαιριού του 1940. Με είχε καταλάβει ξαφνικά μεγάλο ενδιαφέρον για τις πολεοδομικές μου σπουδές, σε βαθμό που συνέταξα γρήγορα ένα ¨Εγχειρίδιο Πολεοδομίας¨ το πρώτο τέτοιο κείμενο που δημοσιεύτηκε στην Ελλάδα. Η δημοσίευση του έγινε το ίδιο εκείνο καλοκαίρι. Θα υπάρχει, φαντάζομαι, κάποιο αντίτυπο στην Εθνική μας Βιβλιοθήκη."  [1]

Αυτή τη μελέτη του Μιχάλη Ράπτη δημοσιεύουμε εδώ. Δημοσιεύτηκε με τον τίτλο "Στοιχεία Πολεοδομικής" από τον εκδοτικό οίκο Σ. Φωτιάδου το 1940.  Το διάγραμμα της ύλης του κειμένου είναι το εξής: 

Γενικά περί εξελίξεως των πόλεων, 

Υγιεινή των πόλεων, 

Αισθητική των πόλεων,

Αρχιτεκτονική των πόλεων, 

Κυκλοφορία, Ύδρευση, Φωτισμός, 

Νομοθεσία, 

Προς την πόλη του μέλλοντος.

Όπως προκύπτει και από την βιβλιογραφία που παρατίθεται η συγκεκριμένη μελέτη διαλέγεται με τα σύγχρονα της εποχής της επιστημονικά έργα, δίνοντας ένα αρμονικό και άρτιο επιστημονικό έργο. Πρόκειται για ένα κείμενο που διαβάζεται ευχάριστα και από κάποιον που δεν είναι ειδικός και τεχνικά καταρτισμένος πάνω στην συγκεκριμένη θεματική.  

Η δημοσίευση τέτοιων κειμένων βοηθούν νέους και νέες που ασχολούνται με το εν λόγω επιστημονικό αντικείμενο, ώστε να δουν την εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης στον τομέα τους. Επίσης λόγω της προσωπικότητας του συγγραφέα έχει ενδιαφέρον και για τους ερευνητές και μελετητές που ενδιαφέρονται για τους διανοούμενους και αγωνιστές του εργατικού κινήματος και της αριστεράς. Αυτές οι μη πολιτικές πτυχές του έργου τους, μας βοηθούν να έχουμε μια πιο πλήρη εικόνα των διαφόρων πτυχών μιας προσωπικότητας που συνήθως μελετάμε για τις ιδέες του ή για την δράση του.

Πρόκειται επίσης για ένα επιστημονικό έργο, όπου την χρονική περίοδο πριν την εκπόνηση του, όσο και μετά από αυτήν, ο συγγραφέας βρίσκεται σε έντονη θεωρητική αλλά και πρακτικά πολιτική δράση. Λίγα χρόνια αργότερα εκλέγεται γραμματέας της 4ης Διεθνούς, ενώ είναι φυματικός...

Να ευχαριστήσουμε τον Δημήτρη Λιβιεράτο που μας εμπιστεύτηκε αυτή την μελέτη του Μιχάλη Ράπτη από το αρχείο του και μας προτρέπει και στην δημόσια χρήση της!

Για την εργασία κάνε κλικ στο παρακάτω:
Μιχάλης Ράπτης - Στοιχεία Πολεοδομίας

Χάρης Κωστούλας

[1] Μιχάλης Ράπτης (Πάμπλο), Η πολιτική μου αυτοβιογραφία, σελ. 68 -69, εκδόσεις Ίκαρος

Οικονομικές Κρίσεις και Μαρξιστική Πολιτική Οικονομία

 της Μαρίας Γιαννοπούλου (*)

Εισαγωγή: Σκοπός της εργασίας είναι η ανάλυση των οικονομικών κρίσεων στον καπιταλισμό από το πρίσμα της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας. Για την κατανόηση των σύγχρονων οικονομικών κρίσεων όπως αυτή του 2008, πρέπει να ξεκινήσουμε από την συνολική αντίληψη που είχε ο ίδιος ο Μαρξ για τις οικονομικές κρίσεις στον καπιταλισμό. Στη συνέχεια γίνεται μια συνοπτική ανάλυση της θεωρίας της «πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους» όπως αυτή εμφανίζεται στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου. Αυτή η θεωρία είναι σημαντικό σημείο έναρξης για να καταλάβουμε τις οικονομικές κρίσεις στον καπιταλισμό. Έπειτα αναλύονται οι διάφορες ερμηνείες της κρίσης από οικονομολόγους μεταγενέστερους του Μαρξ και το κατά πόσο αυτές αρκούν για να εξηγήσουν την κρίση, αλλά και τον αν η καθαρή μορφή της θεωρίας της «πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους» αρκεί. Για να καταλάβουμε όμως ποιες ήταν οι ιδιαιτερότητες των οικονομικών κρίσεων την εποχή του Μαρξ σε σχέση με το σήμερα παρουσιάζεται η τυποποίηση των οικονομικών κρίσεων και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε τύπου οικονομικής κρίσης στην ιστορία της καπιταλιστικής παραγωγής. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στον τρόπο αντιμετώπισης της κρίσης του 1929, καθώς η προσπάθεια να βρεθεί μετά το κραχ του ’29 ισορροπία στην οικονομία, διαμόρφωσε τα οικονομικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού μεταπολεμικά.  Στο τέλος εξετάζονται τα οικονομικά χαρακτηριστικά που οδήγησαν οικονομική κρίση του 2008 μέσα από το πρίσμα όλων των προηγούμενων θεωριών. 

1. Οι θεωρίες των κρίσεων στο ίδιο το έργο του Μαρξ

Στην μαρξιστική πολιτική οικονομία ξεκινώντας από τον Μαρξ υπάρχουν διάφοροι μαρξιστές θεωρητικοί που διατύπωσαν θεωρίες προκειμένου να αναλύσουν την ύπαρξη οικονομικών κρίσεων στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Μια γενική παραδοχή της μαρξιστικής οικονομίας είναι πως οι οικονομικές κρίσεις είναι έμφυτες του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Επομένως πολλοί μεταγενέστεροι μαρξιστές εξέλιξαν και προσάρμοσαν τις αρχικές αναφορές του Μαρξ στην δική τους εποχή και στα δικά τους δεδομένα. Ο ίδιος ο Μαρξ δεν είχε προλάβει να αναπτύξει μια πλήρη θεωρία της κρίσης, οι παρατηρήσεις του είναι διάχυτες στον 2^ο και 3^ο Τόμο του Κεφαλαίου, στο Θεωρίες για την Υπεραξία εκδ. Σύγχρονη εποχή και στα διάφορα άρθρα του σχετικά με τις τρέχουσες οικονομικές κρίσεις (Μαντέλ, 1990).

   Για τον Μαρξ ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής διέπεται από διάφορους αντιφατικούς παράγοντες που η μεταξύ τους σύγκρουση βρίσκει διέξοδο στις κρίσεις. Με τις κρίσεις αυτές βρίσκονται στιγμιαίες και βίαιες λύσεις των υπαρχουσών αντιφάσεων, με άλλα λόγια αποκαθίσταται για ένα χρονικό διάστημα η ισορροπία εντός του πρότσες της αναπαραγωγής του κεφαλαίου (Μαρξ σελ.315 Τ.3) Στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου ο Μαρξ παρουσιάζει τον νόμο της «πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους» (τον οποίο θα παρουσιάσουμε στην συνέχεια) με τον οποίο δεν έχει ως αποκλειστικό σκοπό να εξηγήσει την αιτία των κρίσεων αλλά χρησιμεύει γενικά στην κατανόηση όρων που εμφανίζονται στην καπιταλιστική παραγωγή όπως το κέρδος, η υπεραξία το σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο καθώς και πως αυτοί αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους. Στο Θεωρίες για την Υπεραξία (4^ος τόμος του Κεφαλαίου- μέρος δεύτερο) ο Μαρξ μας εκθέτει τις διάφορες δυνατότητες που μπορούν να προκύψουν οι κρίσεις, όπου αναλύει ποιοι άλλοι παράγοντες είναι δυνατόν να αποτελέσουν την αιτία της κρίσης.

 2. Ο νόμος της «πτωτικής τάσης του ποσοστού του κέρδους»

Ο Μαρξ στον πρώτο τόμου του Κεφαλαίου έδειξε ότι η υπεραξία παράγεται μόνο από την ζωντανή εργασία δηλαδή από το μέρος του κεφαλαίου του καπιταλιστή που ξοδεύεται στους μισθούς των εργαζομένων του και όχι στο μέρος αυτό που ξοδεύεται για τα μηχανήματα, τον τεχνολογικό εξοπλισμό και τις πρώτες ύλες. Το πρώτο μέρος του κεφαλαίου αυτού ο Μαρξ το ονομάζει σταθερό και το δεύτερο μεταβλητό. Από εδώ προκύπτει ότι όσο περισσότερο επενδύσει ο καπιταλιστής στο μεταβλητό κεφάλαιο τόση μεγαλύτερη υπεραξία και άρα κέρδος θα αντλήσει. Αυτό όμως έρχεται σε αντίφαση με μια βασική λογική του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: την υποκατάσταση ζωντανής από νεκρή εργασία, βασική λογική που προκύπτει από τον ανταγωνισμό (για να εξασφαλιστεί η παραγωγικότητα γίνονται επενδύσεις σε νέο τεχνολογικό εξοπλισμό, πρώτες ύλες και ενέργεια αντί να γίνουν σε μισθούς (Μαντέλ, 2007). Αφού εξηγήσαμε την διαφορά μεταβλητού και σταθερού κεφαλαίου μπορούμε να υποθέσουμε πως όταν είναι δοσμένος ο μισθός της εργασίας και δοσμένη η διάρκεια της εργάσιμης ημέρας, λ.χ. 100 αντιπροσωπεύει έναν ορισμένο αριθμό εργατών. Ας υποθέσουμε λ.χ. ότι 100 λίρες στερλίνες (είναι η νομισματική μονάδα που χρησιμοποιεί ο Μαρξ) είναι ο μισθός των εργατών για μια βδομάδα. Αν αυτοί οι εργάτες χρησιμοποιούν τόση αναγκαία εργασία (η εργασία που χρειάζεται ο εργάτης για να αναπαράγει τον μισθό της εργασίας του) όση και υπεραξία (η αξία που καρπώνεται από τον καπιταλιστή), τότε η συνολική νέα αξία που θα έχουν δημιουργήσει θα είναι 200 λίρες στερλίνες και η υπεραξία που θα έχουν παράγει θα έφτανε τις 100 λίρες στερλίνες. Το ποσοστό της υπεραξίας υ/μ θα ήταν 100%. Αυτό το ποσοστό της υπεραξίας εκφράζεται διαφορετικά ως ποσοστό κέρδους ανάλογα με το διαφορετικό μέγεθος του σταθερού κεφαλαίου σ, επομένως και του συνολικού κεφαλαίου Κ, γιατί το ποσοστό του κέρδους =υ/Κ. Με 100% το ποσοστό της υπεραξίας:

 

Αν το σ=50, το μ=100, τότε το κ’ = 100/150=66 2/3%.

Αν το σ=100, το μ=100, τότε το κ’ = 100/200=50%.

Αν το σ=200, το μ=100, τότε το κ’ = 100/300=33 1/3%.

Αν το σ=300, το μ=100, τότε το κ’ = 100/400=25%.

Αν το σ=400, το μ=100, τότε το κ’ = 100/5000=20%.

 

Το ίδιο ποσοστό υπεραξίας, με αμετάβλητο τον βαθμό εκμετάλλευσης της εργασίας, θα εκφραζόταν έτσι με μειωμένο ποσοστό κέρδους, γιατί, με την αύξηση του υλικού μεγέθους του σταθερού κεφαλαίου αυξάνεται και το συνολικό κεφάλαιο. Αν υποθέσουμε τώρα ότι αυτή η βαθμιαία αλλαγή στης σύνθεσης του κεφαλαίου δεν γίνεται μόνο σε ξεχωριστές σφαίρες παραγωγής, αλλά λίγο πολύ σε όλες τις αποφασιστικές σφαίρες παραγωγής, ότι λοιπόν περιλαμβάνει αλλαγές στην σύνθεση του συνολικού κεφαλαίου, που ανήκει σε μια καθορισμένη κοινωνία, τότε πρέπει αυτή η βαθμιαία αύξηση του σταθερού κεφαλαίου, σε σχέση με το μεταβλητό κεφάλαιο, να έχει απαραίτητα σαν αποτέλεσμα μια βαθμιαία πτώση του γενικού ποσοστού του κέρδους. (σελ.267 3^ος τόμος) Όμως σταδιακά παρατηρείται και η μείωση και η σχετική μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου σε σχέση με το σταθερό κεφάλαιο επομένως και με το συνολικό κεφάλαιο που τίθεται σε κίνηση. Η υπεραξία όμως, επομένως και το κέρδος, μπορεί να αντληθεί μόνο από το μεταβλητό κεφάλαιο. Με την προοδευτική σχετική μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου έναντι του σταθερού, η κεφαλαιοκρατική παραγωγή δημιουργεί μια αυξανόμενη υψηλότερη οργανική σύνθεση του συνολικού κεφαλαίου έναντι του σταθερού, άμεση συνέπεια της οποίας είναι το ποσοστό της υπεραξίας να εμφανίζεται με ένα σταθερά μειωμένο γενικό ποσοστό κέρδους ακόμη και με το να μένει αμετάβλητος ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργασίας (σελ.269). Αυτονόητη ανάγκη που προκύπτει από την φύση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής είναι ότι στην ανάπτυξή του, το γενικό ποσοστό υπεραξίας πρέπει να εκφράζεται με ένα γενικό ποσοστό κέρδους που πέφτει. Αυτός ο νόμος που αναλύσαμε εν συντομία είναι τεράστιας σημασίας για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής γιατί αποτελούσε το μυστήριο της πολιτικής οικονομίας  από τον καιρό του Άνταμ Σμιθ και η διαφορά ανάμεσα στις διάφορες σχολές από τον καιρό του Άνταμ Σμιθ συνίσταται στις διάφορες προσπάθειες για την λύση του. Εδώ να σημειώσουμε ότι ο κάθε βιομηχανικός κλάδος δεν παίρνει άμεσα το ποσοστό υπεραξίας που παράχθηκε απλά παίρνει μέρος του συνόλου της παραγόμενης υπεραξίας, ανάλογα με το μέρος που αντιπροσωπεύει στο συνολικό κεφάλαιο που δαπανήθηκε. Η συνολική υπεραξία σε μια κοινωνία αναδιανέμεται, δηλαδή η υπεραξία μπορεί να μεταφερθεί από κάποιον κλάδο της παραγωγής που έχει οργανική σύνθεση κεφαλαίου πάνω από τον κοινωνικό μέσο όρο σε κάποιον κλάδο που έχει οργανική σύνθεση του κεφαλαίου κάτω από το μέσο όρο.

 3. Είναι αρκετός ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους για να εξηγήσει τις οικονομικές κρίσεις;

Σύμφωνα με τον Ερνέστ Μαντέλ και ναι και όχι. Πολλοί σύγχρονοι μαρξιστές υιοθέτησαν την πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους ως την κύρια συμβολή του Μαρξ στην θεωρία των κρίσεων. Μέσα στο πλαίσιο του βιομηχανικού κύκλου οι αυξομειώσεις του ποσοστού κέρδους συνδέονται με τις αυξομειώσεις στην παραγωγή όμως αυτό δεν αρκεί για να δώσει μια πλήρως αιτιολογημένη εξήγηση της κρίσης. Υπάρχει ο κίνδυνος να εξηγηθούν οι κρίσεις μηχανιστικά δηλαδή ότι οι κρίσεις προκαλούνται από την ανεπαρκή παραγωγή υπεραξίας -το κεφάλαιο δεν αξιοποιείται αρκετά επομένως περιορίζονται οι επενδύσεις, οι πωλήσεις, η απασχόληση κλπ. Αυτό συνεχίζεται μέχρι η πτώση της απασχόλησης και η απαξίωση του κεφαλαίου να πέσουν σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο ώστε να αυξηθεί ικανοποιητικά το ποσοστό της υπεραξίας και να συσσωρευτεί πάλι κεφάλαιο για να αυξηθούν ξανά οι επενδύσεις, το εισόδημα, η απασχόληση, οι πωλήσεις, η παραγωγή κλπ. Η κύρια αδυναμία αυτής της μονοαιτιακής εξήγησης είναι ότι επικεντρώνεται μόνο στην σφαίρα της παραγωγής, αδυναμία που βασίζεται στην σύγχυση που υπάρχει για την ίδια την φύση του εμπορεύματος και της εμπορευματικής παραγωγής. Όπως και νόμος των αγορών του Ζαν Μπατίστ Σεΐ (τα εμπορεύματα που παράγονται συγχρόνως και τα απαραίτητα εισοδήματα που θα απορροφήσουν τα προϊόντα από την αγορά), έτσι και η εξήγηση αυτή υποθέτει σιωπηρά ότι πρόβλημα υπάρχει μόνο στην παραγωγή υπεραξίας και όχι στην επαναμεταστροφή του προϊόντος σε αξία. Αυτό υποθέτει έναν καπιταλισμό όπου έχουμε άμεση ανταλλαγή και όχι την παραγωγή προϊόντων με σκοπό την πώληση. Επιπλέον αυτή η χοντροκομμένη θεωρία των κρίσεων που βασίζεται στην «ανεπαρκή παραγωγή υπεραξίας» είναι επικίνδυνη όταν θελήσουμε να δώσουμε και μια λύση στις καπιταλιστικές κρίσεις υπερπαραγωγής, καθώς το συμπέρασμα που μπορεί να προκύψει από μια τέτοια εξήγηση είναι ότι η κρίση θα μπορέσει να ξεπεραστεί μόνο αν μειωθούν οι πραγματικοί μισθοί, δηλαδή το μεταβλητό κεφάλαιο και συνεπώς αυξηθεί η υπεραξία. Όμως όπως είδαμε και παραπάνω στην ανάλυση της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους κάτι τέτοιο δεν προκύπτει εμπειρικά από την πραγματική πορεία εξέλιξης του βιομηχανικού κύκλου. Ο Ερνέστ Μαντέλ θεωρεί πως η κριτική αυτής της μηχανιστικής αντίληψης μπορεί να επεκταθεί σε μια κριτική για κάθε άλλη μονοαιτιακή εξήγηση των κρίσεων υπερσυσώρευσης. Διακρίνει τρεις κύριες εκδοχές που ερμηνεύουν την θεωρία του Μαρξ για την κρίση και βασίζονται σε μια μόνο αιτία:

1)         Η καθαρή θεωρία της δυσαναλογικότητας. Η αιτία των κρίσεων βρίσκεται στην καπιταλιστική αναρχία της παραγωγής, δηλαδή στο ότι οι επενδυτικές αποφάσεις δεν παίρνονται συλλογικά από τους καπιταλιστές και επομένως δεν μπορούν να οδηγήσουν σε συνθήκες ισορροπίας. Υποστηρικτές αυτής της θεωρίας ήταν ο ρώσος νόμιμος μαρξιστής Μιχαήλ Τουγκάν-Μπαρανόφσκι, ο αυστρομαρξιστής Ρούντολφ Χίλφρεντινγκ και ο μπολσεβίκος Νικολάι Μπουχάριν. Η λύση που προκύπτει για την αντιμετώπιση της κρίσης υπερπαραγωγής είναι η οργάνωση καρτέλ-μονοπωλίων από τους καπιταλιστές για να διευκολυνθεί ο προσανατολισμός της παραγωγής, λύση που παραβλέπει πως η δυσαναλογικότητα μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης οφείλεται στην ενδογενή τάση του καπιταλισμού για την απεριόριστη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων από την μία, και την περιορισμένη κατανάλωση της πλειοψηφίας των ανθρώπων από την άλλη.

2)     Η καθαρή θεωρία της υποκατανάλωσης των μαζών. Αυτή η θεωρία έχει ως προγόνους πολλούς μη-μαρξιστές (Μάλθους, Σισμοντί, ρώσοι Ναρόντικοι) και με κύριους υποστηρικτές μεταξύ των μαρξιστών τον Καρλ Καούτσκι, την Ρόζα Λούξεμπουργκ, την Ναταλία Μαζόφσκα, τον Φριτζ Στέρνμπεργκ και τον Πωλ Σουήζυ. Βασική αιτία των κρίσεων υπερπαραγωγής, η διαφορά παραγωγής και κατανάλωσης.  Η κρίση θα μπορούσε να αποφευχθεί αν οι πραγματικοί μισθοί ήταν μεγαλύτεροι, αν το κράτος αναδιένειμε το εισόδημα και κατά συνέπεια διανεμόταν «αγοραστική δύναμη» με την μορφή κοινωνικής ασφάλισης και επιδομάτων ανεργίας, προς όφελος των εργαζομένων. Όμως η καπιταλιστική παραγωγή δεν έχει μόνο ως σκοπό την πώληση προϊόντων για να παραχθεί υπεραξία και να συσσωρευθεί το κεφάλαιο, κύριος σκοπός της καπιταλιστικής παραγωγής είναι το κέρδος. Ακόμη και αν το κράτος μπορέσει να διατηρήσει τα εισοδήματα σε ικανοποιητικό βαθμό στην κορύφωση ή στην αρχή της κρίσης το ποσοστό κέρδους τον καπιταλιστών έχει ήδη αρχίσει να πέφτει μέσω της μείωσης της υπεραξίας των καπιταλιστών, επομένως οι καπιταλιστές δεν θα αυξήσουν τις επενδύσεις και η ύφεση θα συνεχιστεί.

3)     Η καθαρή θεωρία της υπερσυσσώρευσης. Κύρια αιτία της κρίσης είναι η ανεπαρκή μάζα της παραγόμενης υπεραξίας σε σχέση με το συνολικό συσσωρευμένο κεφάλαιο. Είδαμε παραπάνω την αδυναμία αυτής της θεωρίας, όμως υπάρχει και μια ιδιαίτερη δημογραφική εκδοχή αυτής της θεωρίας που υπογραμμίζει ότι σε μακρές περιόδους καπιταλιστικής ευημερίας ο εφεδρικός στρατός εργασίας τείνει να εξαφανιστεί και ότι οι πραγματικοί μισθοί τείνουν να αυξηθούν μειώνοντας έτσι το ποσοστό υπεραξίας και κέρδους. Το να εξαφανιστεί όμως ο εφεδρικός στρατός εργασίας είναι αδύνατον σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία όπου γίνεται η ελεύθερη κυκλοφορία του εργατικού δυναμικού και επίσης από την στιγμή που ο καπιταλισμός μπορεί να ξανακατασκευάσει τον εφεδρικό στρατό εργασίας με μέτρα, που οδηγούν σε μαζικές απολύσεις και μακροοικονομικά μειώνουν την απασχόληση. Εμπειρικό παράδειγμα αυτού την δεκαετία του 1970 όταν η συνολική μάζα των ανέργων στις ιμπεριαλιστικές χώρες (Ο.Ο.Σ.Α.)- σε αντίθεση με τις συνθήκες πλήρους απασχόλησης την δεκαετία του 60- διπλασιάστηκε από 10.000.000 το 1970 σε 20.000.000 το 1980 (Μαντέλ, 2007).

Στοιχεία μιας ορθής θεωρίας των κρίσεων υπάρχουν και στις τρεις αυτές ερμηνείες. Θα πρέπει όμως να συγχωνευθούν μεταξύ τους για να δημιουργήσουν μια ολοκληρωμένη θεωρία, δίνοντας έμφαση στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους και εξετάζοντας την διαφοροποίηση του πλήθους των διαδοχικών μορφών που παίρνει η συσσώρευση του κεφαλαίου στην διάρκεια του χρόνου (Μαντέλ, 2007). Στο γενικό πλαίσιο οι κρίσεις εμφανίζονται όταν κωλύεται το πρότσες της αναπαραγωγής του κεφαλαίου, δηλαδή δεν υπάρχει ομαλή πορεία στην διαδικασία της αναπαραγωγής του και η μια φάση του μπορεί να ανεξαρτητοποιηθεί από την άλλη.

Ούτως η άλλως η κρίση δεν θα μπορούσε να εμφανίζεται μονοαιτιακά και σύμφωνα με τις αναφορές που κάνει ο ίδιος ο Μαρξ στο Θεωρίες για την Υπεραξία όπου αναλύει τις δυνατότητες από τις οποίες μπορούν να προκύψουν οι κρίσεις υπερσυσσώρευσης (Μαρξ, 1982). Έμφαση δίνει σε άλλους παράγοντες της οικονομίας όπως το εμπόριο και την σχέση εμπορεύματος-χρήματος, παράγοντες που οι κλασικοί οικονομολόγοι παρέλειπαν σκοπίμως αγνοώντας ακόμη και τους ίδιους τους όρους της καπιταλιστικής παραγωγής (Μαρξ, 1982). Παρόλα αυτά ο Μαρξ επισημαίνει πως αναφέρει δυνατότητες της κρίσης και πως μερικές από τις αντιφάσεις που προκύπτουν μπορεί να επιλυθούν προσωρινά με κάποιους τρόπους. Οι λύσεις στις κρίσεις όμως είναι προσωρινές γιατί εκτός του ότι ο βιομηχανικός κύκλος θα οδηγηθεί μετά την φάση της ανάπτυξης στην φάση της ύφεσης, ειδικά στις πιο πρόσφατες κρίσεις, όπως θα δούμε και στην συνέχεια, οι προσωρινές λύσεις που εφαρμόστηκαν για να τις λύσουν συνέδραμαν στο να είναι οι κρίσεις πιο βαθιές και μεγαλύτερης διάρκειας.

Τελικά, η αντίφαση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής στην πιο απλή της μορφή είναι η τάση της απόλυτης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων (ανεξάρτητα από την αξία, την υπεραξία και ανεξάρτητα από τις κοινωνικές σχέσεις), ενώ έχει για σκοπό τη διατήρηση της υπάρχουσας κεφαλαιακής αξίας και την συνεχή αύξησή της (τόμος 3 σελ.315). Όπως το διατυπώνει και ο Μαρξ «το αληθινό όριο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής είναι το ίδιο το κεφάλαιο» (Το Κεφάλαιο, Τόμος 3^ος σελ.316.), το κεφάλαιο είναι το κίνητρο και ο σκοπός της αναπαραγωγής.

 4. Οι καπιταλιστικές κρίσεις πρώτου τύπου σύμφωνα με τον Isaac Joshua

 Ο Isaak Joshua διαχωρίζει τις οικονομικές κρίσεις του καπιταλισμού σε τρεις τύπους ανάλογα με το σε ποια χρονική στιγμή της ιστορίας του καπιταλισμού κάνουν την εμφάνισή τους, την περιοδικότητά τους και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Τις κρίσεις πρώτου τύπου τις χαρακτηρίζει η ανταγωνιστική ρύθμιση. Χρονικά σύμφωνα και με τον Jean Lescure, το 1925 παρατηρείται η πρώτη μεγάλη γενικευμένη κρίση υπερπαραγωγής. Από το 1825 έως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο έχει υπολογίσει 11 κρίσεις αυτού του τύπου: (1825, 1836-39, 1847, 1857, 1866, 1873, 1882-84. 1890-93, 1900, 1907, 1913-14), με μια περιοδικότητα που κυμαινόταν από επτά έως δέκα χρόνια (Joshua, 2014). Στις κρίσεις αυτού του τύπου στην καθοδική τους φάση υπάρχει η συστηματική καταστροφή του κεφαλαίου και των μέσων παραγωγής με την εκποίηση εταιρειών, το κλείσιμο εργοστασίων, το ξεπούλημα των μηχανημάτων και του εξοπλισμού τους, κλπ. Οι χρεωκοπίες εμφανίζονται η μία μετά την άλλη στις τράπεζες στο εμπόριο και στην βιομηχανία. Μετά αυτή την ολοκληρωτική καταστροφή τα κέρδη αποκαθίστανται σταδιακά με την μείωση των συντελεστών παραγωγής που προκύπτει από την κατάρρευση της οικονομικής δραστηριότητας (χαμήλωμα επιτοκίων, μισθών, πρώτων υλών) και με την βελτίωση της παραγωγικότητας: η εργασία εντατικοποιείται, εισάγονται νέοι μέθοδοι παραγωγής και νέος μηχανολογικός εξοπλισμός. Αυτή η πτώση του κόστους των συντελεστών παραγωγής ενθαρρύνει προσωρινά τις επενδύσεις και αρχίζει η ανάκαμψη. Γεγονός ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο και συστημικά παρόν σε αυτό του τύπου των κρίσεων είναι πως ένας κλάδος, μια κινητήρια δύναμη, που προκύπτει από μια νέα καινοτομία, δημιουργεί την ανάκαμψη της οικονομίας. Συνήθως αυτός ο κλάδος ανήκει στον πρωτογενή τομέα, αυτόν που παράγει τα μέσα παραγωγής βλέπε, σιδηρόδρομος, βιομηχανίες ηλεκτρισμού ή αυτές των τροχιοδρόμων. Ο πρωτογενής τομέας αναπτύσσεται γρήγορα γιατί περιέχει όλα τα υλικά που απορροφά ο κλάδος (χυτοσίδηρος, σίδηρος, ατσάλι, κάρβουνο, κλπ.) και τα μέσα μεταφοράς (ναυπηγεία). Ο δευτερογενής τομέας, της κατανάλωσης ενεργοποιείται, όπως άνοδο γνωρίζουν η οικοδομή και οι τράπεζες. Όμως παρά τις νέες επενδύσεις που ξεκίνησαν να εμφανίζονται δειλά παρατηρείται πτώση στην απόδοσή τους. Αυτό παρατηρείται στους τομείς καινοτομίας που βοήθησαν αρχικά να ξεπεραστεί η κρίση. Οι ίδιοι τομείς που οδήγησαν στην συσσώρευση τώρα οδηγούν στην πτώση. Πρώτα πλήττεται ο πρωτογενής τομέας (σίδηρος, χυτοσίδηρος, ατσάλι, άνθρακας) όπου η περιστολή δαπανών επηρεάζει τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του τομέα. Ακολουθούν ο δευτερογενής τομέας της κατανάλωσης, ο τομέας των μεταφορών (ναυπηγεία) και η οικοδομή. Παραδείγματα τέτοιων κρίσεων είναι η κρίση του 1847 στην Αγγλία, όπου η πτώση στις κατασκευές των σιδηροδρομικών γραμμών είχες βίαιες επιπτώσεις στις μεταλλευτικές και μεταλλουργικές βιομηχανίες. Επίσης, η κρίση του 1857 όπου η διακοπή της κατασκευής σιδηροδρομικών δικτύων επηρέασε άμεσα την σιδηρουργία τα βιομηχανικά έλαια και στην συνέχεια την κλωστοϋφαντουργία. Η κρίση του 1893 στις ΗΠΑ εγκαινιάζεται από τον σιδηρόδρομο. Μόλις γίνει αισθητή ή παγιωθεί η ύφεση, οι φούσκες στο χρηματιστήριο ή στην αγορά ακινήτων σκάνε, μια μόνο όψη της γενικής κατάρρευσης. Οι τράπεζες δέχονται πλήγμα από την συνεργασία τους με επισφαλείς πελάτες, από την μείωση της αξίας των τίτλων τους ή από την εμπλοκή τους στην κερδοσκοπία. Τί καταλαβαίνουμε από τις κρίσεις αυτού του είδους; Οι κρίσεις ανταγωνιστικής ρύθμισης είναι ιδιαίτερα βίαιες. Οι επιχειρήσεις και οι τομείς της οικονομίας που πλήττονται καταστρέφονται ολοσχερώς. Η σφοδρότητα, όμως αυτών των κρίσεων προσφέρει και τα υλικά της ανάκαμψης: η γρήγορη πτώση του κόστους των συντελεστών -επιτόκια, τιμές, πρώτες ύλες, μισθοί- επιτρέπει την ανόρθωση του κέρδους. Αυτές οι κρίσεις δεν παρουσιάστηκαν ιστορικά σε ένα περιβάλλον όπου όλος ο πλανήτης διέπονταν από το ίδιο οικονομικό σύστημα, με άλλα λόγια ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν ήταν παγκοσμιοποιημένος, όπως και η μισθωτή εργασία δεν ήταν ακόμη εδραιωμένη στο σύνολο του πληθυσμού και η παρουσία της αγροτικής παραγωγής ήταν ακόμη έντονη.

 5. Κρίση δεύτερου τύπου: οικονομική κρίση 1929

Κρίση δεύτερου τύπου είναι η κρίση του 1929 που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ. Αυτή η κρίση ήταν πιο έντονη και μεγαλύτερης διάρκειας από τις προγενέστερες της. Που οφείλεται όμως αυτό; Όσο ο καπιταλισμός κινούνταν σε ένα περιβάλλον της μικρής παραγωγής (αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή), υπήρχε μια ετερογένεια στο οικονομικό περιβάλλον που βοηθούσε στον περιορισμό των οικονομικών κρίσεων. Η κρίση του 1929 γίνεται σε ένα περιβάλλον όπου η επικράτηση της μισθωτής εργασίας και των εταιρειών μετοχικού κεφαλαίου επιβαρύνουν την διεύρυνση και την διάρκεια της κρίσης. Έτσι η μεγάλη αμερικανική κρίση του 1929 μπορεί να ερμηνευτεί, ως κρίση που προκλήθηκε από την ταχεία μετάβαση από τον κόσμο των μικρών παραγωγών στον κόσμο της μισθωτής εργασίας.

   Γιατί οι κρίσεις αποσβένονταν με μεγαλύτερη «ευκολία» τα τέλη του 19^ου αιώνα;

Παρόλο που πολλές κρίσεις εμφανίζονταν στο ανατολικό τμήμα των ΗΠΑ τον 19^ο αιώνα, η οικονομική ετερογένεια του περιβάλλοντος όπου ξεσπούσαν, συνέβαλε στην απόσβεσή τους, αφού συνδύαζε μικρή και μεγάλη παραγωγή, εταιρείες και ιδιώτες επιχειρηματίες, μισθωτούς και αγρότες. Στα 1880 το 51,3% του πληθυσμού εργαζόταν στην γεωργία, ενώ το 1930 μόλις το 21,6% (Stanley Lebergott). Το μέρος των μισθωτών από το σύνολο των απασχολούμενων με εξαίρεση το υπηρετικό προσωπικό πέρασε από το 49,5% στα 1900 στο 70% στα 1929. Επομένως, η αμερικανική κρίση συνδύασε ένταση και διάρκεια επειδή διατηρήθηκε η ελαστικοποίηση των μισθών σε ένα πλαίσιο όπου είχε γενικευθεί η μισθωτή εργασία (Joshua, 2014).

   Ποια ήταν η λύση που δόθηκε σε αυτήν την κρίση;

Η απάντηση που δόθηκε στην παγκοσμιοποίηση της μισθωτής εργασίας ήταν η διεύρυνση του ρόλου του κράτους στην οικονομία. Για να αποφευχθούν οι οικονομικές και οι πολιτικές συνέπειες της κρίσης, η ζήτηση στηρίζεται σφαιρικά από το κράτος μέχρι να ξαναρχίσει η οικονομική δραστηριότητα. Σκοπός αυτού του μηχανισμού ήταν να βοηθήσει το κράτος να επιβραδυνθεί η πτώση των συντελεστών στην πραγματική οικονομία, επενεργώντας στη διαμόρφωση της ζήτησης που προέρχεται από την μισθωτή εργασία: εργασία, μισθός, διαθέσιμο εισόδημα κ.λπ.

 6. Η εμφάνιση του πληθωρισμού ως συνέπεια της μεταπολεμικής ανάπτυξης

Η πολιτική επιλογή της παρέμβασης του κράτους για την αντιμετώπιση των συνεπειών της κρίσης του 1929, είχε ως συνέπεια τον πληθωρισμό. Σύμφωνα με τον Ερνέστ Μαντέλ υπάρχει άμεσος συσχετισμός πληθωρισμού με το μακρύ κύμα ανάπτυξης μεταπολεμικά. Πιο συγκεκριμένα, η πληθωριστική δημιουργία χρήματος μπορεί να τονώσει σε ορισμένες περιπτώσεις τη συσσώρευση κεφαλαίου, οπότε οδηγεί σε αύξηση στην παραγωγή, δηλαδή στην παραγωγή υπεραξίας (Μαντέλ, 1975). Μια από τις κύριες λειτουργίες του μόνιμου πληθωρισμού είναι η δυνατότητα που έχει να δώσει στις επιχειρήσεις τα απαραίτητα μέσα για την επιταχυμένη συσσώρευση του κεφαλαίου τους. Αναξιοποίητο κεφάλαιο μετατρέπεται σε παραγωγικό, δηλαδή το χρηματικό κεφάλαιο που υπάρχει στις τράπεζες από τις πραγματικές καταθέσεις διατίθεται για τις ανάγκες της παραγωγής. Το πιστωτικό σύστημα, επομένως επιταχύνει την υλική ανάπτυξη της παραγωγής και τη διαμόρφωση της διεθνής αγοράς. Ταυτόχρονα το πιστωτικό σύστημα επισπεύδει τα βίαια ξεσπάσματα αυτής της αντινομίας, τις κρίσεις.

 

Μπορεί ο πληθωρισμός να απαλύνει τις συνέπειες της κρίσεις;

Με την διεύρυνση της καταναλωτικής πίστης, η ανταλλαγή καταναλωτικών αγαθών δεν γίνεται πλέον έναντι των πραγματικών εισοδημάτων, δημιουργημένων από την παραγωγική διαδικασία, αλλά έναντι πιστωτικού χρήματος. Αυτό δεν συνέβαινε την εποχή του ελεύθερου συναγωνισμού, αλλά εφαρμόστηκε από τα τέλη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου συχνά στις ΗΠΑ, αλλά και σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες- όπως βγαίνει από τα παρακάτω στοιχεία για την αύξηση του καταναλωτικού χρέους των ΗΠΑ: (Μαντέλ, 1975)

   Τα βασικά δεδομένα σε δισεκατομμύρια δολάρια:

 

	1946	1955	1969
1)      Διαθέσιμο εισόδημα νοικοκυριών	160,0	275,3	629,6
2)      Υποθήκες στέγασης πάνω σε κατοικίες	23,0	88,2	266,8
3)      Χρέωση καταναλωτών	8,4	38,8	122,5
4)      Συνολικό ιδιωτικό χρέος νοικοκυριών	31,4	127,0	389,3
5)      Συνολικό ιδιωτικό χρέος νοικοκυριών ως ποσοστό του 1	19,6%	46,1%	61,8%

 

Η γρήγορη μεταπολεμική ανάπτυξη στο παγκόσμιο εμπόριο, πραγματοποιήθηκε επειδή το παγκόσμιο χρηματικό σύνολο αυξήθηκε περισσότερο από την αυξανόμενη παραγωγή χρυσού. Ο κανόνας χρυσού και συναλλάγματος δημιούργησε ένα σύστημα διεθνούς πιστωτικού πληθωρισμού που ταυτόχρονα ξεσκέπαζε και διεύρυνε το σύστημα «εθνικών» πιστωτικών πληθωρισμών. (Μαντέλ, 1975)

Μια συνέπεια του πληθωρισμού είναι ότι ενισχύει την ζήτηση για χρηματικό κεφάλαιο, οπότε γίνεται επικίνδυνο για την οικονομία να σταματηθή η διεύρυνση σε πίστη και σε χρήμα, γιατί διαφορετικά θα υπάρξει μια απότομη στροφή στην ύφεση και θα αναχαιτιστούν οι προσπάθειες για ισορροπία. Όλο το μεταπολεμικό «κύμα της ανάπτυξης» βασίστηκε στον συνδυασμό της πληθωριστικής δημιουργίας χρήματος, που ως σκοπό είχε να απαλύνει την κρίση, και στον αυξανόμενο συναγωνισμό στην παγκόσμια αγορά. Η βασική όμως, προβληματική των νόμων κίνησης της καπιταλιστικής οικονομίας εξακολούθησε να λειτουργεί υπογείως. Παρότι εκ πρώτης όψεως μπορεί να φαινόταν ότι ο κίνδυνος της κρίσης είχε αποφευχθεί όπως είδαμε και παραπάνω, όταν εξετάζαμε και κάποιους τρόπος αντιμετώπισης των κρίσεων, το μόνο που επιτεύχθηκε είναι να παραταθεί η έκρηξή της. Η τονωτική επίδραση του πιστωτικού πληθωρισμού αρχίζει να χάνει την αποτελεσματικότητα της, όταν παρά την αύξηση του χρέους αρχίζει και λιγοστεύει η τρέχουσα αγοραστική δύναμη, όπως συνέβη στις ΗΠΑ. Το βάρος των χρεών στις ΗΠΑ είχε ήδη αρχίσει να απειλεί το βάρος του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών, δηλαδή την διαθέσιμη αγοραστική δύναμη στα καταναλωτικά αγαθά, όσο και την ρευστότητα των μεγάλων επιχειρήσεων. Ενδεικτικά, οι ετήσιες πληρωμές για τοκοχρεωλύσια ενυπόθηκων οφειλών και για εξόφληση καταναλωτικών πιστώσεων αντιπροσώπευαν το 1946 το 5,9% του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών, 11,8% του ίδιου εισοδήματος το 1950, 15,9% το 1955, 18,1% το 1960, 18.6% το 1965 και 22,8% το 1969. Ο πιστωτικός πληθωρισμός φτάνει στα όρια του. Το σύνολο των νέων πιστώσεων μόλις που φτάνει να καλύψει το βάρος των ετήσιων χρεών, δηλαδή το διαθέσιμο για την τρέχουσα αγορά εμπορευμάτων και υπηρεσιών εισόδημα μόλις και ξεπερνά εκείνο που θα ήταν δίχως την διεύρυνση της πιστοδότησης.  Στο 1965-1969 το χρέος από ενυπόθηκα δάνεια και καταναλωτικές πιστώσεις αυξήθηκε κατά 88 δις δολάρια, ενώ η τοκοχρεωλυτική επιβάρυνση για την εξόφληση μεγάλωσε κατά 55 δις δολάρια (Μαντέλ, 1975).  Και παρόλο που αυτοί οι αριθμοί δείχνουν την τεράστια αύξηση του δανεισμού των νοικοκυριών στις ΗΠΑ, δεν συγκρίνονται με τα ίδια στοιχεία από το 1980 μέχρι την οικονομική κρίση του 2008, δείχνουν όμως την τάση της αμερικανικής οικονομίας να στηρίζει την καταναλωτική της ζήτηση με την βοήθεια του πιστωτικού συστήματος.

 7. Ποιες οι συνέπειες της εξασθένισης της πολιτικής της κρατικής παρέμβασης;

Έτσι όπως είδαμε και παραπάνω όταν εξετάζαμε γιατί δεν είναι ορθή η καθαρή θεωρία της υποκατανάλωσης των μαζών -η αύξηση των πραγματικών μισθών δεν συνεπάγεται αυτομάτως της αύξησης του μέσου ποσοστού κέρδους. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1960 τα ανοδικά ποσοστά κέρδους εμφανίζουν κάμψη. Η κρατική παρέμβαση που είχε ως στόχο την μείωση της πτωτικής ελαστικοποίησης δεν κατάφερε να διατηρήσει τα ποσοστά κέρδους σε ικανοποιητικό επίπεδο και η θέση του κράτους αναγκάστηκε να υποχωρήσει, ο ρόλος της αγοράς διευρύνεται, το κοινωνικό κράτος διαλύεται σταδιακά. Μια άλλη συνέπεια είναι ότι η χρηματιστική διαχείριση παραμερίζεται. Οι νικητές του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου επεξεργάστηκαν στο Μπρέτον Γουντς το 1944 ένα διεθνές νομισματικό σύστημα που θα βοηθούσε στο επεκταθεί σε διεθνή κλίμακα η εφαρμοζόμενη κιόλας στο εθνικό πλαίσιο πολιτική του πιστωτικού πληθωρισμού. Για να λυθεί το πρόβλημα της διεθνούς ρευστότητας, φτιάχτηκε ένα σύστημα που ανακήρυξε δίπλα στο χρυσό το δολάριο ως παγκόσμιο χρήμα (Μαντέλ, 1975). Το 1973 έχουμε την μετάβαση σε ένα σύστημα διακυμαινόμενων διεθνών συναλλαγών. Στις διεθνείς αγορές που συνδέονται όλο και περισσότερο μεταξύ τους, οι διεθνείς ισοτιμίες γίνονται αντικείμενο έντονων κερδοσκοπικών κινήσεων. Υπάρχουν όμως ακόμη ισχυρές ασφαλιστικές δικλείδες όπως η κρατική παρέμβαση στις κινήσεις κεφαλαίων, ο έλεγχος της τραπεζικής διαμεσολάβησης σε βάρος της άμεσης χρηματοδότησης και του χρηματιστηρίου, ο σχολαστικός έλεγχος των τραπεζών, ο αυστηρός διαχωρισμός εμπορικών και επιχειρηματικών τραπεζικών ιδρυμάτων κ.λπ. (Joshua, 2014). Από τα μέσα της δεκαετίας του 80 και μετά έχουμε την απορρύθμιση, τον αποδιαχωρισμό και την αποδιαμεσολάβηση των αγορών. Παρά την ονομασία του «νεοφιλελευθερισμός» που υπονοεί την επιστροφή στο μοντέλο του παλιού τύπου φιλελευθερισμού, ο νεοφιλελευθερισμός που εμφανίζεται την δεκαετία του 80 δεν έχει σχέση με τον φιλελευθερισμό που επικρατούσε πριν τη 1914 εποχή. Ενώ υποτίθεται ότι επιστρέφουμε στην εποχή της ανταγωνιστικής ρύθμισης η περίοδος πριν το 1914 χαρακτηρίζεται από προστατευτισμό, όπως βλέπουμε και με τις νομοθεσίες που εγκαινιάζονται το 1888 στις ΗΠΑ, στην Γερμανία τα έτη 1886-1890 κλ.π. Ο νεοφιλελευθερισμός επομένως δημιουργεί μια νέα κοινωνική πραγματικότητα, με τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως η διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα, η αυξανόμενη σημασία του χρηματιστηρίου και των φαινομένων κερδοσκοπίας.  Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που οδήγησαν στο να εφαρμοστούν νεοφιλελεύθερες πολιτικές, όπως η σταδιακή παρακμή και τελικά η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ένας άλλος παράγοντας είναι και το ότι παρόλο την διόγκωση του πιστωτικού συστήματος η ατομική κατανάλωση δεν ήταν σε ικανοποιητικά επίπεδα ώστε να εξασφαλιστούν τα απαραίτητα κέρδη για τις επιχειρήσεις, δηλαδή η ανάπτυξη αναπτύσσονταν σε αργούς ρυθμούς σε σχέση με τα πρώτα χρόνια της μεταπολεμικής οικονομικής ευημερίας και το μέσο ποσοστό κέρδους δεν ήταν ικανοποιητικό για τις επιχειρήσεις. Η σημαντική μεταπολεμική ανάπτυξη δεν έλυσε καμία από τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που ευθύνονται για τις οικονομικές κρίσεις. Κανόνας παραμένουν οι περιοδικές διακυμάνσεις των επενδύσεων που τις επιβάλλουν οι περιοδικές διακυμάνσεις στο ποσοστό του κέρδους. Η απάλυνση του βιομηχανικού κύκλου διαμέσου της σύνδεσής του με το πιστωτικό κύκλο μπορούσε να πετύχει μόνο για περιορισμένο χρονικό διάστημα και με αποτέλεσμα την μόνιμη υποτίμηση του νομίσματος και την προοδευτική αποσύνθεση του παγκόσμιου νομισματικού συστήματος (Μαντέλ, 1975).

Περιορίζεται όμως ο ρόλος του κράτους στον νεοφιλελευθερισμό;

Παρά το γεγονός του ότι οι πολιτικοί υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού επιχειρηματολογούσαν υπέρ του περιορισμού του κράτους ο ρόλο του κράτους δεν περιορίζεται μόνο στον ρόλο του ρυθμιστή όπως φαίνεται από τη βαρύτητα στις δαπάνες που κάνει στο ΑΕΠ -8% το 1913 αλλά 31,1% το 1999 στις ΗΠΑ, 8,9% το 1913 αλλά 52,4% το 1999 στη Γαλλία (Joshua, 2014), αλλά το κράτος παρεμβαίνει και για να αντιμετωπίσει άμεσα την πτώση στην οικονομική δραστηριότητα. Η «μεγάλη αμερικανική ύφεση» αντιμετωπίστηκε με την παρέμβαση του δημοσίου. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Bureau of Economic Analysis το 2000 το δημόσιο χρέος των ΗΠΑ ήταν το 55% του ΑΕΠ, το 2009 το 82% του ΑΕΠ και το 2012 το 99% του ΑΕΠ (με μια καθαρά ανοδική τάση που φτάνει μέχρι και στο σήμερα το 2020 το χρέος έχει φτάσει 136% του ΑΕΠ).          

 8. Κρίση 2008, κρίση τρίτου τύπου

Κρατική παρέμβαση από την μια, και την πτωτική ελαστικοποίηση των μισθών από την άλλη, περιορίζουν ταυτόχρονα την επέκταση των σύγχρονων κρίσεων συγκριτικά με την ένταση και την διάρκεια των κρίσεων ανταγωνιστικής ρύθμισης. Το μοντέλο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται οι κρίσεις τρίτου τύπου δημιουργεί μεγάλη αστάθεια, γιατί ελίσσεται ανάμεσα σε δύο ακραία όρια, γεγονός που καθορίζει και το περιεχόμενο του. Από την μια προσπαθεί να αποφύγει της καταστροφικές συνέπειες της κρίσης του 1929, με την κρατική παρέμβαση, η οποία έχει ως σκοπό την σταθερότητα και επωμίζεται κυρίως το δημοσιονομικό χρέος, και από την άλλη η πλήρης χρηματιστικοποίηση της πραγματικής οικονομίας που δεν αφήνει πολλά περιθώρια σταθερότητας. Για το λόγο η οικονομική κρίση του 2008, ήταν σοβαρή και μεγάλη σε διάρκεια. Δεν δίνεται η δυνατότητα της κάθαρσης που δινόταν στις κρίσης ανταγωνιστικής ρύθμισης, όπου πχ οι νοσηρές επιχειρήσεις καταστρέφονταν ολοσχερώς στο κραχ και ο βιομηχανικός κύκλος μπορούσε να ξεκινήσει από την αρχή έχοντας μεγαλύτερη δυναμική. Πλέον το κέρδος δεν μπορεί να προκύψει από την μείωση των μισθών ακόμη και σε μικρότερα ποσοστά. Η εντατικοποίηση της εργασίας και οι νέες τεχνολογίες δεν προσφέρουν πλέον τα κέρδη της παραγωγικότητας -που έπρεπε να προκύψουν και να ωθήσουν ανοδικά το κέρδος- μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα είναι όλο και πιο αδύναμα (Joshua, 2014). Το κράτος προστατεύει τις τράπεζες από την κατάρρευση, περιορίζοντας έτσι την καταστροφή του κεφαλαίου. Έτσι η ανάκαμψη του ποσοστού κέρδους επέρχεται, με την αύξηση του κέρδους και την μείωση του λειτουργικού κεφαλαίου αλλά σε πολύ μικρότερα ποσοστά, η πρόσκληση για επενδύσεις είναι αδύναμη, γιατί έχει καταστραφεί αναλογικά μικρότερο κεφάλαιο και ενώ υπάρχουν ευκαιρίες για αποδοτικές επενδύσεις δεν είναι τόσο πολλές. Μια άλλη κρίσιμη διαφορά αυτών των κρίσεων σε σχέση με τις κρίσεις ανταγωνιστικής ρύθμισης είναι ότι δεν υπάρχουν πλέον καινοτομίες, όπως ο σιδηρόδρομος, ο ηλεκτρισμός ή η ανακάλυψη του αυτοκινήτου, γύρω από τις οποίες θα μπορούσε να οικοδομηθεί μια νέα ανάπτυξη.

Έτσι μακροχρόνια υπάρχει μια επιβράδυνση της ανάπτυξης στις αναπτυγμένες χώρες: στις ΗΠΑ το ποσοστό μέσης ετήσιας ανάπτυξης του ΑΕΠ σε μέγεθος είναι: 3,17% την περίοδο 1970-1980, 3,33% την περίοδο 1980-1990, 3,46% την περίοδο 1990-2000, 1,64% την περίοδο 2000-2010 (Joshua, 2014). Η μακροχρόνια ανάπτυξη κατέστη τόσο αργή, που γίνεται όλο και πιο δύσκολο να εντοπιστεί κατά την διάρκεια μιας μακροχρόνιας κρίσης.

Τα νέα οικονομικά χαρακτηριστικά της εποχής τους νεοφιλελευθερισμού που δεν επιτρέπουν πλέον την σταθεροποίηση του συστήματος όπως συνέβη στο «μακροχρόνιο κύμα της ανάπτυξης μεταπολεμικά» περιλαμβάνουν: την παγκοσμιοποίηση του παραγωγικού κεφαλαίου και της μισθωτής εργασίας με την εγκατάσταση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σε όλον τον κόσμο και την χρηματιστικοποίηση μια διαδικασία που περιλαμβάνει τρία κύρια χαρακτηριστικά: την όλο και μεγαλύτερη άμεση χρηματοδότηση σε βάρος της τραπεζικής διαμεσολάβησης, την εξουσία των μετοχών, την κολεκτιβοποίηση της αποταμίευσης. Η χρηματιστικοποίηση δημιουργεί να διάρθρωση νέου τύπου ανάμεσα στην χρηματική αγορά και την πραγματική οικονομία. Αυτά τα οικονομικά χαρακτηριστικά εκρηκτικού χαρακτήρα, που οδήγησαν στο ξέσπασμα της φούσκας των ακινήτων το 2008, έχουν τις ρίζες τους από το 1980 και είναι το αποτέλεσμα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών που ακολουθήθηκαν. Πιο συγκεκριμένα, η γενική ζήτηση έπρεπε να στηριχτεί τις στιγμές που θα ξεσπούσε η ύφεση, πριν προλάβει αυτή να επεκταθεί και απειληθεί η οικονομία με κραχ. Η ανάπτυξη βασίστηκε στην γενική ζήτηση της αγοράς, που στηριζόταν από τον δανεισμό των νοικοκυριών και των καταναλωτών, ο οποίος σπρώχτηκε στα άκρα και την μείωση της αποταμίευσης. Δηλαδή αυξάνονταν η κατανάλωση χωρίς να χρειαστεί να αυξηθούν τα πραγματικά εισοδήματα των νοικοκυριών. Χαρακτηριστικό είναι ότι το μέσο ποσοστό αποταμίευσης οδηγήθηκε από το 10% το 1980 στο 0% το 2008 (Joshua, 2014).  Επομένως τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αμερικανικής οικονομίας όπως η μείωση της φορολογίας για τις μεγάλες επιχειρήσεις, η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους, η ενίσχυση του ρόλου των τραπεζών και του χρηματιστηρίου, οδήγησαν στην κρίση του 2008, η οποία παγκοσμιοποιήθηκε πολύ εύκολα λόγω των χαρακτηριστικών της καπιταλιστικής παραγωγής σε διεθνές επίπεδο.

 Συμπεράσματα:

Η ιδιαίτερη σημασία που έδωσε η μαρξιστική πολιτική οικονομία, σε σχέση με άλλες σχολές οικονομικής σκέψης, στο να καταλάβει τους τρόπους λειτουργίας της καπιταλιστικής παραγωγής μας βοηθάει και στο να κατανοήσουμε την εμφάνιση των κρίσεων. Παρόλο που ο Μαρξ δεν ανέπτυξε μια συστημική θεωρία των κρίσεων, η ανάλυση του «νόμου της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους» είναι σημαντικό να μελετηθεί προκειμένου να δοθεί ένα εργαλείο ερμηνείας των σύγχρονων οικονομικών κρίσεων. Σημαντικό είναι επίσης το να γίνει αντιληπτό πως οι κρίσεις δεν μπορούν να εξηγηθούν μονοαιτιακά και πως οι λύσεις που προτείνονται για την επίλυση των κρίσεων δεν μπορούν να λύσουν της στοιχειώδεις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Για την κατανόηση της κρίσης του 2008 πρέπει να ανατρέξουμε στο παρελθόν και να τη συγκρίνουμε με τις καπιταλιστικές κρίσεις του παρελθόντος όπως και να μελετήσουμε την πορεία του καπιταλισμού από το κραχ του 1929 μέχρι την κρίση του 2008.  Η μαρξιστική πολιτική οικονομία μπορεί να μας βοηθήσει στο να καταλάβουμε γιατί σχεδόν για δύο εκατονταετίες ο καπιταλισμός δημιουργεί οικονομικές κρίσεις και στο γιατί στο πλαίσιο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, οι λύσεις μόνο προσωρινές μπορεί να είναι. 

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Joshua, I. (2008). Καπιταλισμός και Κρίσεις. Ένεκεν Επιθεώρηση Πολιτισμού (Τεύχος 12^ο, 2008), 8-12

Joshua, I. (2014). Μια Νέα Κρίση του Καπιταλισμού. Ένεκεν Επιθεώρηση Πολιτισμού (Τεύχος 31^ο, 2014), 54-73

Μαντέλ, Ε. (1975). Ο Ύστερος Καπιταλισμός. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg

Μαντέλ, Ε. (2007). Εισαγωγή στο Κεφάλαιο του Κ. Μαρξ. Αθήνα: Εκδόσεις Εργατική Πάλη

Μαρξ, Κ. (…). Το Κεφάλαιο Τόμος Τρίτος. Δρέσδη: Εκδόσεις Νέα Βιβλία

Μαρξ, Κ. (1982). Θεωρίες για την Υπεραξία (Τέταρτος Τόμος του «Κεφαλαίου») Μέρος Δεύτερο.  Αθήνα: Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή

(*) Η Μαρία Γ. Γιαννοπούλου είναι τελειόφοιτη του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του Α.Π.Θ.

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση πολιτισμού ΕΝΕΚΕΝ, τεύχος 54, σελ. 88 - 106