Με αφορμή τα 200 χρόνια από την γέννηση του Φρίντριχ Ένγκελς, δημοσιεύουμε ένα κείμενο του Μιχάλη Ράπτη - Πάμπλο. Πρόκειται για εισήγηση του σε θεωρητικό διήμερο του ΕΕΚ το 1995. Όλες οι εισηγήσεις του συνεδρίου δημοσιέυτηκαν στο περιοδικό Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση.
Μιχάλης Ράπτης - Πάμπλο
Φ.Ένγκελς : Το "Δεύτερο Βιολί"
Πρέπει να τιμήσουμε όσους στάθηκαν Προμηθείς, πρωτοπόροι στην απομυθοποίηση της Φύσης, του Ανθρώπου, της Κοινωνίας του, πρέπει να μαθαίνουμε απ’ αυτούς και να τους δίνουμε ως παράδειγμα στις νέες Γενιές μας.
Μετά τους Αρχαίους Έλληνες προσωκρατικούς, σωκρατικούς, μετασωκρατικούς έως τον Επίκουρο και την μακραίωνη επιρροή του, στους νεότερους χρόνους Προμηθείς στη γνώση και την απομυθοποίηση είτε της Φύσης, είτε της Κοινωνίας, είτε του Ανθρώπου, έχουμε αφ’ ενός τον Κοπέρνικο και τον Ντάρβιν και αφ’ ετέρου το δίδυμο των Μαρξ-Ένγκελς και έπειτα τον Φρόυντ.
Ο Κοπέρνικος απομυθοποιεί την γεωκεντρική μας αντίληψη, ο Ντάρβιν την βιολογική μας προέλευση και εξέλιξη, οι Μαρξ και Ένγκελς το κοινωνικό μας είναι και γίγνεσθαι, ο Φρόυντ ρίχνει φως στα «άδυτα της σκοτεινής μας ψυχής».
Όταν στα αυτιά των ανθρώπων, στα μέσα του περασμένου αιώνα, ήχησε η θεσπέσια μουσική από ένα ντουέτο βιολιών, η ανθρωπότητα ολόκληρη φωτίστηκε από ένα νέο όραμα: των συνθηκών απελευθέρωσης της κοινωνικής ζωής και επομένως της δυνατής απελευθέρωσης της τελευταίας. Επρόκειτο για το ντουέτο μουσικών των δύο βιολιών του Μαρξ και του Ένγκελς όπου με βαθύτατη μετριοφροσύνη ο Ένγκελς αναγνωρίζει ότι ο ίδιος ήταν το δεύτερο βιολί, το «ταλέντο», και ο Μαρξ το πρώτο βιολί, η «μεγαλοφυία».
Μαρξ και Ένγκελς, οι νέοι Διόσκουροι από τη συγκλίνουσα πορεία της σκέψης τους και την βαθύτατη παραδειγματική φιλία που τους συνέδεσε από το 1842 σ’ ολόκληρη τη μετέπειτα ζωή τους, χαρακτηρίστηκαν δικαιολογημένα ως συνιδρυτές του «Μαρξισμού».
Αν και αμφότεροι ποτέ δεν υιοθέτησαν
τον όρο αυτόν γιατί αμφότεροι προσπάθησαν να παρουσιαστεί το κριτικό τους έργο
ως ανοικτό σύστημα ιδεών εμπλουτιζόμενο από μια διαρκή συνθετική λειτουργία
διαλεκτικής αφομοίωσης του οποιουδήποτε νέου στοιχείου αλήθειας στην πρακτική
των ανθρώπων σκεπτόμενων ή και αγωνιζόμενων μαζί.
«Όταν το καλοκαίρι του 1844 πήγα να δω τον Μαρξ στο Παρίσι (που ο Ένγκελς τον πρωτογνώρισε το Νοέμβρη του 1842), έγραψε ο Ένγκελς, διαπιστώσαμε την πλήρη συμφωνία μας σ’ όλα τα θεωρητικά ζητήματα: είναι απ’ αυτή την εποχή που χρονολογείται η συνεργασία μας». Αλλά και ο Μαρξ δεν δίστασε να διακηρύξει στον Ένγκελς (σε μια επιστολή του το 1864) πως «ξέρεις πόσο σ’ εμένα όλα έρχονται αργά και σ’ ακολουθώ πάντα κατά βήμα».
Μας είναι γνωστό πως τον Μαρξ τον μυεί στο σοσιαλισμό και το εργατικό κίνημα ο Ένγκελς που ζώντας στην Αγγλία κοντά στην αναπτυσσόμενη βιομηχανία και την εργατική της τάξη ήταν σε καλύτερη θέση να διακρίνει και να υπογραμμίσει πριν από τον Μαρξ, τον ιστορικά απελευθερωτικό της ρόλο.
Είναι γνωστό επίσης πόσο συνέβαλε, εκτός από την επίσκεψη του Μαρξ στο Παρίσι το 1843, στη στροφή του τελευταίου από την κριτική της θρησκείας, της φιλοσοφίας και της αφηρημένης πολιτικής προς θέματα που είχε θίξει ο Ένγκελς, συγγραφέας ήδη εκτός των άλλων μιας «σκιαγραφίας κριτικής της πολιτικής οικονομίας» και μιας μελέτης «για την κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία».
Έργα και τα δύο ενός Ένγκελς ηλικίας μόλις 23 ετών αλλά που είχε ήδη πίσω του πλούσιο φιλολογικό έργο πέντε ετών και που δεν γνωρίσαμε παρά από τότε που δημοσιεύτηκε ο πρώτος τόμος της βιογραφίας του Ένγκελς από τον Gustave Mayer το 1920.
Αναθρεμμένος σ’ ένα βαθιά θρησκευτικό κλίμα, o Ένγκελς, νεότατος στρέφεται προς την πολιτική και την οικονομία επηρεαζόμενος από ό,τι κριτικό στοιχείο υπήρχε στη διανόηση της εποχής του και απορρίπτοντας γρήγορα τους φαρισαϊσμούς και τα κενά λόγια θαυμαστών π.χ. μιας νέας ηγετικής ελίτ όπως ο Άγγλος συγγραφέας Karlyle γοητευμένος δικαιολογημένα από τον Γκαίτε αλλά και συνεπαρμένος από τη μυθολογία των «Ηρώων» τάχα σκαπανέων της Ιστορίας.
Είναι το νεανικό έργο του Ένγκελς (σκιαγραφία μιας κριτικής της πολιτικής οικονομίας) όπου διακρίνεται ήδη η βαθύτατη πολυμάθεια του συγγραφέα αλλά και το αυστηρό επιστημονικό του πνεύμα που θα σπρώξει τον Μαρξ να αναγνωρίσει αυτό το έργο σαν «μεγαλοφυές» και να επιδοθεί ο ίδιος στη συστηματική μελέτη της πολιτικής οικονομίας από την οποία θα προκύψει η τεράστια εργασία του γνωστή ως το «Κεφάλαιο». Η πιο επιστημονική ανατομία της αστικής κοινωνίας του καιρού του και η πιο απομυθοποιητική επίσης της κοινωνίας αυτής, ισάξια των βασικών απομυθοποιητικών ανακαλύψεων που έγιναν από την εποχή του Κοπέρνικου που μας απελευθερώνει από τον εγωκεντρισμό μας, και του Darwin που μας απελευθερώνει από την τάχα θεϊκή μας μη καθαρά ζωική βιολογική μας γένεση και εξέλιξη.
Στα νεανικά έργα του Ένγκελς η ηθική του έφεση προς την απελευθέρωση του προλεταριάτου που γνωρίζει ήδη καλά και το θεωρεί το ενδεδειγμένο ιστορικό υποκείμενο για την απελευθέρωση ολόκληρης της ανθρωπότητας από τις καταστροφικές συνέπειες διατήρησης του καπιταλιστικού καθεστώτος, η έφεση αυτή επαναλαμβάνω είναι έντονα έκδηλη.
Και ασφαλώς ο νεαρός επίσης Μαρξ που έχει ήδη εντυπωσιασθεί από το επαναστατικό πολιτικό κλίμα στο Παρίσι με ευχαρίστηση ενστερνίζεται την έφεση αυτή και στρέφεται και αυτός με τη σειρά του προς τη μελέτη της πολιτικής οικονομίας, το βάθρο στήριξης του «επιστημονικού σοσιαλισμού» σαν φυσικής ιδεολογίας όπως ο Ένγκελς ιδίως θα την αποκαλέσει, του απελευθερωτικού ρόλου του προλεταριάτου.
Ορισμένοι προσάπτουν στον Ένγκελς ότι αυθαίρετα και
κάπως μηχανικά αποδίδει στον Μαρξ κατά την αποφασιστική περίοδο της συνεργασίας
τους στις Βρυξέλλες (1845-1846) όταν μαζί συγγράφουν την «Γερμανική Ιδεολογία»
πως ο Μαρξ «ανακαλύπτει» και θεμελιώνει την «υλιστική» θεωρία της ιστορίας.
Ενώ κατ’ αυτούς επρόκειτο για τον
Μαρξ για μια μέθοδο εμπειρικής διερεύνησης της ιστορίας και της πολιτικής που
έρχονταν σε συνέχεια της κριτικής επεξεργασίας της φιλοσοφικής και πολιτικής
σκέψης του Hegel.
Όμως, αναγνωρίζουν και αυτοί πως η αντίληψη που διατύπωσε ο Ένγκελς μετά τον θάνατο του Μαρξ, πως στον Μαρξ οφείλεται κυρίως μια «ανακάλυψη» ικανή να «αναστατώσει την ιστορική επιστήμη», θεμελίωσε την σχεδόν μυθική μετά δόξα του Μαρξ.
Προσάπτεται στον Ένγκελς ότι αυτός κυρίως συνετέλεσε στη «λατρεία» του «Μαρξισμού» αναγνωρίζοντας ότι ο όρος αυτός και η έννοιά του είναι εν πολλοίς πράγματι το αποτέλεσμα των πρακτικών και θεωρητικών προσπαθειών του Ένγκελς. Όμως ο ίδιος όπως σημείωσε στον επικήδειο που εξεφώνησε στον Μαρξ αποδίδει κυρίως στον Μαρξ ότι αυτός πρώτος έδωσε στο προλεταριάτο τη συνείδηση της θέσης του και των αναγκών του, τη συνείδηση των συνθηκών απελεύθερωσής του και αυτό θεώρησε ο Μαρξ σαν κύρια αποστολή της ζωής του.
Όσοι έθεσαν υπό αμφιβολία τη θεωρητική εμβέλεια του Ένγκελς και του αποδίδουν την υπευθυνότητα για ορισμένες παρερμηνείες των πραγματικών απόψεων του Μαρξ και της μεθόδου του παραγνωρίζουν την τεράστια προσπάθεια του Ένγκελς, πάντοτε στη σκιά του Μαρξ, να αποδώσει όσο μπορούσε πιστότερα τη σκέψη του τελευταίου. Και δεν έχουμε καμιά απόδειξη ότι ο Ένγκελς όχι μόνο δεν εξέδωσε το ασυμπλήρωτο έργο του Μαρξ όσο μπορούσε πιο πιστά αλλά και δεν είναι ο καλύτερος ερμηνευτής του αφού ο ίδιος ο Μαρξ διακηρύσσει ότι ακολουθεί τον Ένγκελς «κατά πόδας» και δεν φάνηκε ποτέ να δυσαρεστείται από τον τρόπο με τον οποίο ο Ένγκελς ερμηνεύει το κοινό έργο τους.
Ήταν ο Ένγκελς τόσο διαλεκτικός όσο και ο Μαρξ ή περιέπεσε όπως ορισμένοι ισχυρίστηκαν σε μηχανιστικά λάθη, αναφερόμενοι ιδίως στο έργο του Ένγκελς η «Διαλεκτική της Φύσης»; Είναι στον τρόπο που εμείς ερμηνεύουμε την φύση που βρίσκεται η διαλεκτική της ή αντικειμενικά στην ίδια τη φύση; Στο ζήτημα αυτό δεν προτίθεμαι να σταθώ και το αφήνω στους άλλους ειδικότερους παρευρισκόμενους ενδεχομένως σ’ αυτό το σεμινάριό μας.
Θα σημειώσω ωστόσο ότι ο Ένγκελς είχε πλήρη επίγνωση των παρερμηνειών του Μαρξισμού από όσους στάθηκαν περισσότερο απ’ ό,τι πρέπει στον οικονομικό παράγοντα παραγνωρίζοντας την αλληλεπίδραση όλων των παραγόντων που επεμβαίνουν στην γένεση κάθε ιστορικού φαινομένου και απλοποιούν μηχανιστικά την ορθή εξήγησή του. Μας είναι γνωστό ότι τόσο στην επιστολή του Ένγκελς στον Conrand Schmidt στις 5/8/1890 όσο και σε κείνη στον Joseph Bloch της 21/9/1890 ο Ένγκελς διευκρινίζει το ζήτημα.
Στην πρώτη ο Ένγκελς υπογραμμίζει τα εξής: «Γενικά η λέξη “υλιστική“ χρησίμευσε σε πολλούς σύγχρονους συγγραφείς στην Γερμανία σαν απλή αναφορά με την οποία κολλούν μια ετικέτα σε πλήθος πραγμάτων χωρίς να τα μελετήσουν παραπάνω. Ωστόσο η αντίληψή μας της ιστορίας είναι πρώτα απ’ όλα μια διευθυντήρια γραμμή και όχι ένας μοχλός για κατασκευές του είδους των Χεγκελιανών». Στη συνέχεια ο Ένγκελς συνιστά βαθύτερη μελέτη της ιστορίας όλων των παραγόντων της στην αλληλοεξάρτηση και αλληλοεπίδρασή τους. Στο γράμμα του επίσης στον Joseph Bloch υπογραμμίζει την ανάγκη αυτοκριτικής και τη δυσκολία για μια νέα θεωρία να περάσει στην πράξη χωρίς παραμορφώσεις του πραγματικού αρχικού της πνεύματος και νοήματος. Θάπρεπε ολόκληρο το κείμενο των επιστολών αυτών νάναι στην κατοχή και τη μνήμη οποιουδήποτε εκφραζόμενου για τον Ένγκελς ειδικότερα.
Για την ιδιαίτερη συμβολή του Ένγκελς στον «Μαρξισμό» θάθελα τελικά να υπογραμμίσω εκτός από τα αρχικά του έργα που ήδη ανάφερα -«Σκιαγραφία μιας κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας» και η «Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία»- τη συμμετοχή στα βασικά κοινά έργα Μάρξ- Ένγκελς «Η Γερμανική Ιδεολογία», το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», η «Αγία Οικογένεια», το δικό του «Πόλεμο των Χωρικών» 1850, το «Αντι-Ντύρινγκ» του 1878 και μετά τον θάνατο του Μαρξ τα δικά του επίσης έργα «Η καταγωγή της οικογένειας, την Ατομικής ιδιοκτησίας και του Κράτους» 1884, «Λουδοβίκος Φόιερμπαχ» 1888, ο «Ουτοπικός και Επιστημονικός Σοσιαλισμός» το 1892 καθώς και τα πολυάριθμα άρθρα του και επιστολές του.
Ο Ένγκελς μας είναι επίσης γνωστός σαν ειδικός πολεμικών θεμάτων σχολιάζοντας γεγονότα της εποχής του όπως αργότερα θα συμβεί και με τα πολεμικά κείμενα του Τρότσκι. Ένγκελς και Τρότσκι είναι οι κυριότεροι θεωρητικοί του Μαρξισμού που ασχολήθηκαν με τον πόλεμο και έγραψαν σαν ειδικοί για το θέμα αυτό.
Η δράση του Ένγκελς μετά τον θάνατο του Μαρξ το 1883 έχει μια ιδιαίτερη σημασία σαν παιδαγωγού του αναπτυσσόμενου κινήματος της σοσιαλδημοκρατίας ενώ ταυτόχρονα δημοσιεύει το ασυμπλήρωτο έργο του Μαρξ. Μια προσπάθεια που συνέχισε όπως ξέρουμε ιδίως ο Kautsky και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση ο Rjasanov.
Θα κλείσω τη σύντομη παρέμβασή μου αναφερόμενος στην λεγόμενη αυτοκριτική του Ένγκελς και στην διαθήκη του που περιέχονται στον πρόλογό του το 1895 στην αναδημοσίευση του έργου του Μαρξ ο «Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία». Δηλαδή ένα χρόνο πριν σιγάσει η μουσική του «δεύτερου βιολιού».
Στη λεγόμενη «Αυτοκριτική» του ο Ένγκελς στέκεται περισσότερο σ’ ότι ήδη έκανε ο Μαρξ στο γράμμα του προς αυτόν στις 17/2/1863. Δηλαδή όταν ο Μαρξ διακωμωδεί τις αφελείς αυταπάτες και των δυο τους που θεώρησαν πως η νίκη της επανάστασης του 1848 ήταν δυνατή υποτιμώντας τις δυνατότητες ανάπτυξης ακόμα του καπιταλισμού.
Ο Ένγκελς το 1895 υπογραμμίζει ότι στο μεταξύ αναπτύχθηκε η μεγάλη βιομηχανία τόσο στη Γαλλία όσο και ιδίως στην Γερμανία και ότι το 1848 ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί ριζική κοινωνική αλλαγή μ’ ένα ιδίως απλό πραξικόπημα και μέσα σε συνθήκες δυναμικής ακόμα του καπιταλισμού. Στο ίδιο κείμενο του 1895 που θεωρείται σα διαθήκη του Ένγκελς επιμένει στην ανάγκη επίμονης μακριάς εργασίας για την αφύπνιση και ωρίμανση της πολιτικής συνείδησης της εργατικής τάξης παίρνοντας υπ’ όψη τη δυναμική που έχει αποκτήσει ο καπιταλισμός ετοιμαζόμενος, ξεκινώντας από την μικρή Ευρώπη, να κατακτήσει τον κόσμο ολόκληρο.
Για τον Ένγκελς σαν άνθρωπο δεν χρειάζεται να σταθώ. Θα το κάνουν ασφαλώς εδώ άλλοι ομιλητές.
Είναι οπωσδήποτε γνωστότατη η πολύ ανθρώπινη συμπεριφορά του σ’ όλα τα πιο διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα που βρέθηκε ο χωρίς καμιά προκατάληψη χαρακτήρας του και η συμπεριφορά του η «επικούρεια» με την καλή ουμανιστική της έννοια αντίληψη της ζωής και πάνω βεβαίως απ’ όλα ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε τον Μαρξ και για τον οποίο δεν ξέρω αν υπάρχει τέτοιο παράδειγμα φιλίας.
Με ενοχλεί λιγάκι ότι ο Ένγκελς είχε τόση μανία να κυνηγά με τους συγκατοίκους του Άγγλους της περιοχής του αλεπουδίτσες. Αλλά δεν ήταν κι ο Τρότσκι θιασώτης του ψαρέματος και του κυνηγιού και ο Πικάσο των ταυρομαχιών;
Ανεξήγητες δυσάρεστες αδυναμίες των Μεγάλων και όλων μας.
Οπωσδήποτε από το δεύτερο βιολί θα μας μείνει μια αξέχαστη μουσική που ξεπήδησε από ένα εντελώς εξαιρετικό ολοκληρωτικά ανεπτυγμένο ανθρώπινο ον και που πρέπει ιδίως στον καιρό μας αυτό της επεκτεινόμενης βαρβαρότητας να το δίδουμε σαν παράδειγμα στις γενιές των Νέων σε αναζήτηση και τρόπου ζωής τους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου